Hacı Çələbi xan

Hacı Çələbi xan

Hacı Çələbi xan (?–1754) —

Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbi arasında mübarizə

1737-ci ilin may ayında Nadir şah Qəndəharın mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən Şirvan bəylərbəyisi Sərdar xandan gələn təqdimata əsasən Şəki mahalına Nəcəfqulu adlı bir şəxsi məlik təyin etdi. Bundan bir müddət sonra isə şah Şəki əhalisinin təqdimatı ilə Çələbi adlı bir şəxsi də Şəkiyə vəkil təyin etdi ki, o, əhali ilə məlik arasında vasitəçi olsun, məlik yanında əhalinin hüquqlarını qorusun.

Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə,

O vaxt Hacı Çələbi də (hələ) həccə getməmişmiş, adına Çələbi deyərlərmiş. Xalq bunu vəkil edib, padşahın hüzuruna göndərərlər. Şah buna fərman verib, Şəki mahalına vəkil edər ki, Məlik Nəcəf bunsuz rəiyyətə qulluq həvalə eləməsin. Fərman alıb Şəkiyə gəlir, adına vəkil Çələbi deyibdirlər.

Məlik Nəcəfqulu Şəki mahalının köklü məlikləri nəslindən idi və özündən azı 100 il əvvəl onun ulu babası Səfiqulu, sonra babası Məlik Səfərqulu, daha sonra atası Məhəmmədxan bəy və ən axırda isə qardaşı Əlimərdan bəy Şəkinin məliyi olmuşdular. Onlar qulam mənşəli şiə müsəlmanlar idilər (o dövrlərdə səfəvilər əsir götürdükləri qeyri-müsəlman uşaqlarına əvvəl islam dininin şiə məzhəbini qəbul etdirir, bundan sonra isə onları orduya və dövlət qulluğuna götürürdülər). Mənbələrdə Şəkiyə vəkil təyin edilmiş Çələbinin də ulu babalarının xristian olduqları qeyd edilir. Amma Çələbinin ulu babaları Məlik Nəcəfqulunun ulu babalarından azı 100 il qabaq islam dininin qəbul etmişdilər (lakin şiə yox, sünni məzhəbini). Həmçinin, mənbələrdə Çələbinin də “ata babalarında böyüklük” olması, onun 1551-ci ildə öldürülmüş Şəki xanı Dərvişməhəmməd xanın 7-ci, yaxud 6-cı nəslindən olması, Dərvişməhəmməd xanadək babalarının bir-bir adları, atasının adı və atasının kəndxuda olması qeyd olunur.

Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha birinci şikayəti və hər ikisinin “İran-Xarab”a getməsi

Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə Çələbinin vəkil təyin edilməsindən sonra onunla Məlik Nəcəf arasında münasibətlər xeyli kəskin olmuş və Məlik Nəcəfqulu ondan dəfələrlə Nadir şaha şikayətlər etmişdi. Məlik Nəcəfqulunun birinci – Nadir şah Dərbənd yaxınlığındakı “İran Xarab” adlı hərbi düşərgəsində olarkən etdiyi şikayəti isə az qala Çələbinin edamı ilə nəticələnə bilərdi. Kərim ağa Şəkixanov həmin hadisəni belə təsvir edir:

Neçə vaxt bundan keçəndən sonra məlik şahın yanına gedər. Şah da “İran-Xarab”da imiş. Şaha ərz elər ki, Çələbi məni qoymur ki, şahın qulluğun rəiyyətə buyuram. Şahın qulluğunu tutmurlar. Nə özü qulaq asır, nə xalqı qoyur. Şah qəzəbnak olub, Çələbini istər, Çələbi şahın qulluğuna gedər. Şaha bunun gəlməyi məlum olur. Hüzura istər. Məlik də hüzurda varmış. Şah Çələbiyə acıqlanıb ki, mənim qulluğumu nə üçün qoymursan əmələ gələ. Bunu öldürün! Çələbinin boğazına kəndir salırlar. Bu halda, kəndir boğazında, ərz eləyər ki, başına dönüm, mənim təqsirim nədir, bihəq yerə məni öldürürsən? Şah buyurur ki, məlik deyir: Çələbi qoymur şahın qulluğu əmələ gələ. Ərz eylər ki, sənə fəda olum, məsələn şahdan bir qulluq gəlsə məlik dört-beş qulluq da onun üstünə qoyub rəiyyətə həvalə eylər. Mən deyirəm ki, şah məni vəkil edibdir. Razı olmanam ki, şahın rəiyyəti (ni) əbəs yerə xarab eləyəsən. Məlik bu səbəbdən xilaf yerə ərz eylər. Rəiyyət padşahın ixtiyarındadır. Məlik bu sözdən çox qorxub, şah məlikə çox qəzəbnak olub, Çələbini mürəxxəs eləyib, irəlikindən artıq hökm verib. Çələbi şahın hüzurundan çıxıb, fərmanın alıb, Şəkiyə gəlir və (şah) məliki də çox söyüb, Şəkiyə göndərir. Şah gecə fikir eləyib, öz əmirlərinə buyurur ki, mənim hüzurumda bir kəsin həddi yoxdur ki, nəfəs çəkə. Şəkili Çələbi nə cürət sahibi varmış ki, boğazında kəndir cürət eləyib bu ərzləri mənə elədi? Heç sözün yanılmadı. Əlbəttə bundan bir xəta əmələ gələcək. Mənim zənnim xəta olmaz.

Hacı Çələbinin Qaraqaytaqla bağlılığı və onun köçündən 500 ailənin Dağıstanda Nadir şaha əsir düşməsi ilə haqqında müəmmalı məlumatlar

Yuxarıda adı çəkilən “İran-Xarab” hərbi düşərgəsi Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşirdi və 1742-ci ilin iyun ayında Nadir şahın göstərişi ilə salınmışdı. Şahın 1742-ci ilin noyabrında Dağıstanın şimalına – Terak çayı sahilinə, yürüş etdiyini, 10 fevral 1743-cü il tarixdə isə oradan təcili geri dönərək ordusunu Osmanlı sərhədlərinə apardığını nəzərə alsaq, o zaman Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbinin 1742-ci ilin iyun – noyabr ayları arasında “İran-Xarab”da olduqlarını ehtimal edə bilərik.

Maraqlıdır ki, o dövrün müəlliflərindən olan Məhəmməd Kazım isə həmin vaxt Dağıstanda – Qaraqaytaq yaxınlığında, Hacı Çələbinin ailəsinin və Hacı Çələbinin başçılıq etdiyi icmadan 500 ailənin Nadir şah ordusu tərəfindən əsir götürüldüyünü və bu düşərgəyə aparıldığını yazır. Məhəmməd Kazıma görə, Nadir şah Dağıstanda olarkən – hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra), o, eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaqa – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur:

[Nadir şah] Xanəli xan Kuklana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar... Xanəli xan Kuklan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər.

Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən tarixi Qaraqaqaytaq vilayəti həmin vaxt müstəqil bir usmilik idi və onun başında usmi Əhməd xan dururdu. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə nədənsə onun adını heç çəkmir? Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal etmək mümkündür. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdu. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir. Yaxud, Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xanın hakimiyyəti dövründə (1760–1780) Şəki xanlığının Car və Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı. Yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur və s. Lakin Məhəmməd Kazımın Hacı Çələbi ilə bağlı məlumatlarının doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil. Amma bir şeyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, “Nameyi aləm arayi Nadiri”də Hacı Çələbinin və onun adamlarının Nadir şaha qarşı döyüşməsi barədə heç nə deyilmir. Əksinə onun ailəsinin və başçılıq etdiyi icmadan 500 ailənin Nadir şahın düşərgəsində hörmətlə qarşılandığını görürük. Kərim ağa Şəkixanov isə yazır ki, həmin vaxt Nadir şah Hacı Çələbini edam etdirmək istəyirmiş, amma fikrini dəyişərək onu əfv edibmiş və ona əvvəlkindən artıq imtiyaz verərək Şəkiyə göndəribmiş. Nə baş verib? Yaxud nə baş verə bilərdi? Bizə elə gəlir ki, Hacı Çələbi Nuxada Məlik Nəcəfqulu ilə yola gedə bilməyərək, yaxud hansısa başqa bir səbəbdənsə Şəkidə yaşayan öz tərəfdarlarını ailəvi şəkildə Qaraqaytaqa köçürürmüş. Əgər Şəki mahalını 500 ailə (təxm. 2.000-2.500 nəfər) tərk edərdisə, o halda təbii ki, həmin mahaldan toplanan vergilərin həcmi də əhəmiyyətli şəkildə azalacaqdı. Ona görə də Məlik Nəcəfqulu bunu Nadir şaha bildirmiş, şah isə öz növbəsində Şəkidən köçənlərin geri qaytarılmasına göstəriş vermişdir.

Kərim ağa Şəkixanov şəkililərin Nadir şaha əsir düşməsi və sonra əsirlərin geri qaytarılması barədə heç nə yazmasa da, bu barədə Hacı Seyid Əbdülhəmiddə aşağıdakı məlumatlar var:

Nadir şah Muğandan qoşun göndəribdir ki, Noxunu qarət edib, Hacı Çələbi xanı dutub aparalar, gəlib gecə Noxunun bir tərəfin qarət edib, Hacı Çələbini duta bilməyib, qayıdıb gediblər. Bədə Hacı Çələbi xan oğlu Həsən ağanı şah hüzuruna göndəribdir ki, qarət mallarını və əsirlərini təvəqqo edə. Şah da tənə və sərzənişlə əmvali–mənhubələrini (qarət olunmuş malları) verdirib və əsirlərini mürəxxəs edibdir.

Salman Mümtaz isə öz növbəsində Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdıqlarını bir qədər də geniş təsvir etməyə çalışır, hətta Nadir şahla Həsən ağa arasındakı qısa dialoqu da verir:

Bundan başqa Nadir şah yenə iki il peydərpey Çələbi xan üzərinə yürümüş və heç bir şey əldə edə bilməyərək geri qayıtmışdır. Son gəlişində Nadir şah Şəkinin görkəmli evlərini, gözə gələn dükanlarını, yandırtmış və ətrafda olan bir neçə kəndlərin əhalisini də əsir sifəti ilə İrana sürgün etdirmişdi. Çələbi xan aparılan əsirlərin dalınca böyük oğlu Həsən ağanı göndərərək əsirləri geri istəmişdir. Həsən ağa hüzura qəbul edilərkən arada aşağıdakı mükalimə olmuş və nəticədə də Çələbi xan yenə məqsuduna nail olmuşdu. Nadir şah: – Ey bədzad, niçün sənin atan məndən rukərdan olub mənə itaət eləmədi? Həsən ağa: – Sənə fəda olum, mənim o həddim yoxdur ki, sənə cavab verəm və nə o həddim yoxdur ki, atama bir söz deyə bilim. Mən qulluğuna ölməyə gəlmişəm, ya məni öldür və ya izn ver əsirləri aparım. Həsən ağanın böylə cəsuranə danışmağı Nadir şahın xoşuna getdiyindən əsirləri azad edərək Həsən ağanı da mürəxxəs etmişdi.

Düzdür, Hacı Seyid Əbdülhəmid hadisənin 1746-cı ildə baş verdiyini göstərir, Salman Mümtaz da elə bu ili göstərir və həqiqətən də 1746-cı ilin mart ayının 3-dən Hacı Çələbi ilə Nadir şah arasında barışıq olmuşdur, sonra isə Hacı Çələbi oğlu Həsən ağanı hicri 1759-cu ilin (24.01.1746–12.01.1747) qışında Nadir şahın yanına göndərmişdir və Nadir şahın hicri 1159-cu ilin ramazan ayı (sentyabr/oktyabr 1746) tarixli fərmanında da Həsənin adı çəkilir. Lakin məsələ burasındadır ki, birincisi, Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdığının əksinə olaraq Nadir şah 1746-cı ildə Muğanda olmamışdır, o, həmin ilin 2 fevralında İsfahanda idi və göstərilən tarixdə İsfahandan Məşhədə yola düşmüş, sonra oradan Kələtə getmiş və nəhayət həmin ilin dekabrında İsafahana geri dönmüşdür. İkincisi, Nadir şahın 3 mart 1746-cı il tarixli fərmanında həmin vaxt Hacı Çələbinin bir qrup şəkili ilə Nadir şahın yanına üzrxahlığa gəlməsi göstərilir. Bu tarixdən sonra Nadir şahın Nuxanı qarət etdirməsi və Nuxadan əsir aparaması inandırıcı görünmür. Hacı Çələbinin oğlu Həsən isə Nadir şahın yanına bu tarixdən sonra getmişdir.

Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha ikinci şikayəti və Hacı Çələbinin 100 tümən cərimə olunması

Kərim ağa Şəkixanov yazır ki,

Bir neçə vaxtdan sonra məlik, Hacı Çələbidən yenə pis sözlər şaha ərz elər. Şah mühəssil göndərir ki, Hacı Çələbidən yüz tümən cərimə alın. Mühəssil gəlib Hacı Çələbidən pulu istər. (Çələbi deyər) vermənəm, cürmüm nədir ki, cərimə verim, vermənəm. Bir neçə gün keçər. Sonra mühəssil deyər ki, pulu ver, yoxsa güclə döyərəm allam. Hacı Şeyxəli ki, Hacı Çələbinin əmisidir, deyər: “Çələbi, şahın nökəri ilə yüzləşmə, pulu ver”. Hacı Çələbi verməz. Hacı Şeyxəli çox dövlətli imiş. Oğluna deyər ki, get evimdən pul gətir, cəriməni verək. Hacı Çələbi deyər: sən də vermə. Hacı Şeyxəli onun sözünə baxmaz. Gətirər pulu verər. Mühəssil cəriməni alır, gedir. Şaha burda keçən işləri ərz eylər ki, Hacı Çələbi pulu vermirdi, əmisi verdi. Onu da qoymurdu. Sözünə baxmadı verdi...

Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha üçüncü şikayəti və Hacı Çələbinin Məlik Nəcəfqulunu öldürməsi

Kərim ağa Şəkixanov yazır ki,

Bir neçə vaxtdan sonra Məlik Nəcəf, padşaha Hacı Çələbidən yenə təqsir ərz elər. Şah bu dəfə Hacı Çələbini istər ki, hüzura gəlsin. Adam gəlir Hacı Çələbiyə deyər. Hacı Çələbi bilir ki, bu dəfə yenə şah buna şübhə edəcək...

Kərim ağa Şəkixanov Hacı Çələbinin bundan sonra çıxış yolu kimi öz adamları ilə gedib Məlik Nəcəfi öldürdüyünü və Nadir şaha qarşı üsyan başlatdığını yazır və həmin hadisənin hicri 1156-cı ildə (25.02.1743–14.02.1744) baş verdiyini göstərir. Nadir şahın

Ədəbiyyat

1. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 128. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.

   Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 120. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.

   19. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 132. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.

2. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 14-15.
3. Hacı Seyid Əbdülhəmid. Şəki xanları və onların nəsilləri // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 26-27.
4. Axworthy M. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant Paperback. — I.B.Tauris, 2006. — ISBN 978-1850437062.
5. Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938

   Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938

   Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938

   Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938

1. Mümtaz S. Məhəmmədhüseyn xan Müştaq // Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları = Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары. — B.: Yazıçı, 1986. — 10,000 nüsx. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 27 aprel 2024.

1. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 16-17.
2. Козлова А.Н. Комментарий // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 124. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

   Козлова А.Н. Поднятие знамени его величеством сахиб-кираном в еторону Ширвана. Его возвращение во второй раз в Дагестан. Переселение лезгинских племен в Хорасан // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 74 – 75. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

   Козлова А.Н. Овладение крепостью Дюбск Рахим-ханом узбеком. Доставка лезгинских пленных ко двору мирозавоевателя, насильное содержание жен табасаранских предводителей и прочих в непотребном месте. Просьба Гани-хана афганца // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 78. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

1. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 17.

1. Мухаммад-Казим. Предисловие // Поход Надир-шаха в Индию (Извлечение из Та'рих-и-аламара-йи надири) / (пер. П. И. Петрова). — М.: Издательство восточной литературы, 1961. — Səh.: 10. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 19 Dec 2007 - 30 Dec 2022.
2. Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2012. — II  cild. — Səh.: 27, 381 – 380.

1. Mahmudov Y.M.,... III fəsil. Şəki xanlığı // Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək. — AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı, 2020. — Səhifələrin sayı:  702. — Səh.: 220.
2. Серебров А.Г. Историко-этнографическое описание Дагестана 1796 г. // История, география и этнография Дагестана XVIII — XIX вв. Архивные материалы. — М.: Издательство восточной литературы, 1958. — С. 180. — 367 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 29 Nov 2011 - 18 Jan 2022.
3. Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 44-45. — ISBN 5-86974-384-9.

   Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 46. — ISBN 5-86974-384-9.

4. Bakıxanov A. Gülüstani-İrəm. — Bakı: Xatun Plyus, 2010. — 500 nüsx. — ISBN 995221045-3. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 23 May 2015 - 6 Apr 2024.
5. Qarabağnamələr (I kitab). — Bakı: Şərq-Qərb, 2006. — 25,000 nüsx. — ISBN 978-9952-34-068-6. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 22 Sep 2010 - 21 Nov 2023.