Hacı Çələbi xan

Hacı Çələbi xan

Hacı Çələbi xan (?–1753) —

Haqqında məlumatlar

Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində

Hacı Çələbi xanın adı mənbələrdə ilk dəfə Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinin ikinci cildində, Nadir şahın Dağıstana etdiyi 1741 – 1742-ci il yürüşləri ilə bağlı olaraq çəkilir. Göstərilir ki Nadir şah Dağıstana daxil olduqdan sonra eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaq üsmiliyinə – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur. Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən Qaraqaqaytaqın usmisi həmin vaxt Əhməd xan idi. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə onun adını çəkmir. Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal edə bilərik. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir. Yaxud, Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xanın hakimiyyəti dövründə (1759–1780) Şəki xanlığının Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı. Və yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur və s. Lakin “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində olan Hacı Çələbi ilə bağlı aşağıdakı məlumatların doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil:

[Nadir şah] Xanəli xan Quqlana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar... Xanəli xan Quqlan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər.

Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi” əsərinində

Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərindən sonra Hacı Çələbi xanın adı çəkilən növbəti mənbə Molla Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi”dir. Bu yerli mənbədir və xronikadır, “Nameyi aləm arayi Nadiri”dən fərqli olaraq buradakı məlumatlar kifayət qədər dəqiqdir və heç bir mübahisə doğurmur. Əsərdə Şəki ilə bağlı məlumatlar 1730-cu illərin birinci yarısından başlasa da Hacı Çələbi xanın fəaliyyəti ilə bağlı ilk məlumat 1744-cü ilin payızına aidir:

Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir... Yayda Təhməz xan öz ordusu ilə Xorasan tərəfə gedir. Hacı xanı Azərbaycana, Mustafa xanı İrəvana, Təhmurazı (Teymuraz) Tiflisə, onun oğlu İrakli xanı Kaxetə hakim təyin edir... Şamaxı xanı Hacı Çələbiyə sülh və barışıq təklif edir. O, bunu qəbul edir. Sonra nə olacağından qorxaraq 1159-cu ilin (1746) qışında oğlunu Təhməzin yanına göndərir. Oğlu qayıdarkən Nadir şah onunla Şəkinin vəkili olan atası üçün 40 tümən göndərir. 1160-cı il (1747) yazın əvvəlində Nadir şah Seistan (Sistan) tərəfə gedir və burada güclü döyüşlər baş verir. Bundan sonra o, İranın ölkələrinin üzərinə əvvəllər olduğundan daha ağır xərac qoyur. Tiflisin hakimi Təhmuraz xan, bununla razılaşmayaraq ona qarşı çıxır. O, şəhərin rəisləri və oğlu İrakli xanla tiflisi tərk edərək Qerxana tərəfə qaçır. Yolda ona qoşulan gürcülərlə, şəkililərlə və şirvanlılarla Şamaxıya (...?) yanına gəlir. Onların arasında iki min üç yüz nəfərlik ordu ilə Əli xan da var idi. Bunların hamısı xorasanlı idilər və Şamaxıya köməyə və onu qorumağa gəlmişdilər. O (Əli xan), qardaşının gözlərini çıxardığına görə Nadir şahdan ayrılaraq onlarla (xorasanlılarla) birlikdə Şəkiyə gəlmişdi. Gəncə, Samux, İrəvan və İranın digər şəhərləri və təbəələri də xəracın ağırlığına görə ona (Nadir şaha) qarşı çıxdılar. Surxay xan 150 nəfər ilə Şəkiyə gələrək şəkililərlə Hacı Çələbini, Qəbələnin nümayəndələri ilə Səfər Əlini və Əli xan Qacarı, Şamaxının, Şirvanın və Ərəşin nümayəndələri ilə Hacı Məhəmməd Əlini öz yanına çağırır. Onlar onun hakimiyyətini qəbul edirlər və ona peşkəş verirlər. O Qazmalara, burada şəhər (paytaxt?) salmaq üçün getdikdən sonra onunla Hacı Çələbi arasında münaqişə baş verir. O, Catruxa gedir və burada qızdırmadan ölür... Sonra Surxay xanın oğlu (Məhəmməd xan) Dağıstandan ordu yığaraq Hacı Çələbidən intiqam almağa hazırlaşır. O, Quba Muskura gəlir və burada Quba xanı (Hüseynəli xan), Dərbəndin sultanı və başqaları ilə onun arasında dava düşür. O, ordusunun az olduğuna görə Qumuqa qayıdır... Gəncənin başçıları Hacı Çələbini Gəncə şəhərinə çağırırlar. Onların bəziləri qızılbaşların qorxusundan onun (Hacı Çələbi xanın) yanında qalırdılar. O, (Hacı Çələbi) Əli xan Qacarla Gəncə şəhərinə gəlir və 1160-cı il (1747) yayın ortalarına qədər burada qalır

20 iyun 1747-ci il tarixdə Xorasanda Nadir şaha qarşı həyata keçirilmiş sui-qəsd nəticəsində o, öldürüldü.

Bu vaxt Əmir Aslan xan İrəvanda, Hacı Çələbinin yanında olan Əli xan isə Təbrizdə idi... Azərbaycan ölkəsi 1161-ci ilədək (02.01.1748–22.11.1748) hakimsiz qalır. Bu vaxt Şamaxının rəisi Hacı Məhəmmədəli, Qəbələnin rəisi Səfərəli, Şəkinin rəisi Hacı Çələbi idi. Hacı Çələbi vəkildən qorxaraq Şəkiyə getdikdən sonra Gəncənin rəisi Məhəmmədrəhim idi... Surxay xanın oğlun un Bundan sonra Azərbaycan ölkəsinin şahı adının iddiasında olan sərdar Əmiraslan xan gəlir. O, fərmanlarla Gəncəni Məhəmmədqulu xana, Şamaxının naibliyini Surxay xanın oğlunun yanında olan Əhməd xan Muğanlıya, Şəkini Hacı Çələbiyə, İrəvanı Kazım xana verir... Əmiraslan xan Bərdədən Ərəşə gəlir. Ərəşin əhalisi qaçır. Ordu onların dalınca düşərək çoxlarını öldürür, əsir tutur, qarət edir. Hacı Çələbinin oğlu (Həsən ağa) onların məkrindən qorxaraq yüz nəfər şəkili ilə pusquda durmuşdu. Onlar qızılbaş qoşununun bir dəstəsi ilə üzləşərək vuruşurlar. Qızılbaşlar başqa dəstələrinin yanına qaçırlar və (daha çox adamla) qayıdaraq onu və dəstəsindən qırx nəfər gənci öldürürlər. Əmiraslan xan onun (Həsən ağanın) öldürüldüyünü eşitdikdə çox heyfslənir, onun rəngbərəng xətlərlə kəfənlənmiş, qızıl və gümüş mələfələnmiş başını təəsüfləndiyini ifadə edən məktubla birlikdə atasına göndərir və başqa oğlunu öz yanına tələb edir. Oğlu onun yanına göndərilir və bir müddət onun yanında qaldıqdan sonra üç yüz tümən miqdarında qızıl, gümüş və xələtlər alaraq onun icazəsi ilə geri qayıdır. Şəkililər Əmiraslan xanla müqavilə bağlayırlar. Bundan sonra o, əsgərlərini Qəbələyə göndərir. Onlar öldürürlər, əsir tuturlar, qarət edirlər və Ərəşdə olduğu kimi bnurada da çoxlu ziyan vururlar. Bundan sonra Əmiraslan xan otuz minlik ordusu ilə Bərdədə yerləşir. Bundan sonra Abdulla bəy Gəncəyə gəlir və ondan (Əmiraslan xandan) qoşun istəyir. O, Abdulla bəyi vali təyin edir və ona Tiflisin və Kaxetin fərmanlarını və səkkiz minlik ordu verir. Məhəmmədquqlu xanı, Kazım xanı və Əli xanı da onlarla göndərir. Zaxur vilayətinə, Car-Talaya, Cınıxa da əmr edir ki, onlarla birlikdə Gürcüstanı işğal etməyə getsinlər. O, Hacı Çələbiunin oğlunu otuz nəfərlə şəkililəri xidmətə çağırmağa göndərir. Əmiraslan xan Bərdədən və Əhməd xan Muğanlı Şamaxıdan Təbrizə tərəf qayıdırlar. Abdulla bəyin əsgərləri Gəncəyə çatanda Hacı Çələbi onun yanına xidmətə cəlb etməyə göndərilmiş adamları öldürür və qızılbaşlardan ayrılır... Bu vaxt İbrahim xanın oğlu İbrahim mirzə özünü şah elan edərək Təbrizə gəlir və Azərbaycanın bütün xanlarını yanına çağırır. Onlar onun şahlığını qəbul edirlər və o, hamıya, hətta Hacı Çələbiyə də fərmanlar verir... 1162-ci il qışın axırlarında (1749-cu ilin mart ayının birinci yarısı) Əhməd xan Muğanlı İbrahim şaha qarşı çıxaraq böyük bir ordu ilə və eliylə Şamaxıya gəlir və Köhnə Şamaxıda yerləşir. O, Hacı Məhəmmədəli və Şamaxının digər əyanları ilə, həmçinin Hacı Çələbi ilə də müqavilə bağlayır və yayın əvvəllərində Şamaxı şəhərini fəth etməyə çıxır. Surxay xanın oğlu Məhəmməd də öz adamlarını ona köməyə göndərir. Şamaxının və Şirvanın əhalisi Hacı Çələbi və Şəki ilə birləşir və döyüşməyi qərara alır. Döyüşdə Əhməd xan Muğanlının qardaşı Rzaqulu xan, Baku xan və Əhməd xan öldürülürlər... 1162-ci ildə (22.12.1748-11.12.1749) Nadir şahın qatili Məhəmməd xan hakim olmaq iddiası ilə İrəvana gəlir. Lakin onu qəbul etmirlər. O, Pənah xandan və Hacı Çələbidən kömək istəyir. Onlar öz orduları ilə çıxırlar və tələb edirlər ki, onlarla birlikdə Car da Vilayətlə çıxsın. İrəvanın əhalisi İrakli xanı və Təhmuraz xanı köməyə çağırır. Onlar öz orduları ilə İrəvana gəlirlər və Məhəmməd xanı axtarırlar, onun xəzinəsini və əhlini qarət edirlər. Məhəmməd xan Pənah xanın və hacı Çələbi xanın yanına qaçır. (İrakli və Təhmuraz) Şəmkirə çatanda o, atası ilə Sınıq Körpü tərəfə qayıdır. Hacı Çələbi və Pənah xan onlara tərəf gedib yaxınlıqlarında dayanırlar. Onlar İrakli xana sülh təklif etdikləri vaxt Məhəmməd bəy Vilayətin qoşunu ilə Bakir kəndinə hücum edir, onu yandırır və çoxlu qənimət toplayaraq Urdo-ağıza qayıdır ki, səhər tezdən Meşxaana və Mirzaana hücum etsin. Bu vaxt Pənahəli xanın və Hacı Çələbinin yanında olan bizim adamlarımız məktubla gəlirlər və xəbər verirlər ki, iki ordu arasında müqavilə bağlanıb, bu şərtlə ki, Məhəmməd xanın əhli ona qaytarılsın və kafirlərin ordusu Gürcüstana qayıtsın. Bundan sonra Vilayətdən olanlar pərişan halda öz kəndlərinə qayıdırlar... Bundan sonra Pənah xan Gəncəni almağa gəlir və Kilisəkənd kəndində dayanır. Kim bacarırsa qalaya sığınır. Bayırda qalan şəhər əhalisindən və ermənilərdən Pənah xan çoxlu qənimət toplayır. Bu vaxt Gəncə xanı Şahverdi xan Car-Taladan, Həcı Çələbidən və İraklidən kömək istəyir. Pənah xan da Car-Talanın başçılarını və Hacı Çələbini yanına məsləhətə çağırır. Bunlar hamısı bir yerə yığışaraq öz aralarında sülh bağlayırlar. Şahverdi xan Pənah xana yüz tümən verməyə boyun olur. Pənah xan da Gəncə qalasına olan təmənnasından əl çəkir. Bundan sonra barışanlar dağılışırlar. Üç gün sonra böyük ordu ilə Təhmuraz və İrakli xan gəlirlər. Rzaqulu xan sülhü pozmağı tələb edir. Hacı Çələbi bununla razılaşır. Onlar Pənah xanın dalınca Araza (Ərəşə?) yollanırlar. Pənah xan ordusu ilə qaçır və Arazdan (Ərəşdən?) o yana sıxışdırılır. İrakli xanın yanında üç yüz nəfərlə Hacı Çələbinin oğlu vardı. O, Ərəşə kafirlərə kömək etmək üçün gəlmişdi. Onlar birlikdə Pənah xanın ölkəsini və yaşayış yerlərini xaraba qoyurlar, öldfürür, əsir tutur, qarət edirlər. Pənah xan qaçıb xilas olduğu üçün hamı istədiyini edərək yerlərinə qayıdır. Bundan sonra Pənah xanın yanında olan bəyəhmədli Məhəmmədəli xan Hacı çələbinin yanına qayıdır və o (Hacı Çələbi) ona Pənah xanın torpaqları üçün fərman verir... Bundan sonra səkkiz minlik Dağıstan ordusu Balakənə gəlir və Car-talaya onlarla birlikdə Gürcüstana yürüşə çıxmaq təklif edilir. Dağıstanlılar qışı onlara kömək üçün Balakəndə qalacaqlarına söz verirlər. Car-Talalılar ordularına rəis tələb edirlər. Çünki onların başçıları yox idi... Car-Talalılar Hacı Çələbini tələb etdilər, o isə gəlmədi və dedi: “Mənimlə İrakli xan arasında and-amanla sülh bağlanılıb və mən ona qarşı çıxa bilmərəm. Həm də Dağıstan ordusuna etibar etmək olmaz. Çünki onlarda ədalət və haqq, vəd və ittifaq yoxdur. Onlar heç kimin sözünə qulaq asmırlar və halalı haramdan ayırmırlar”... 1164-cü ilin əvvəllərində (1750-ci ilin axırları) İrakli xan və Təhmuraz Cardan iki nəfər istəyirlər. Carlılar iki nəfəri onların yanına Tüflisə göndərirlər. Onlar yalnız bu şərtlə sülh bağlamağa razı olurlar ki, car-talalılar Yenisel nahiyəsini tərk etsinlər və Qazax kəndinin onlardan yeniselə qaçmış əhalisini qaytarsınlar. Carlılar bunların hiç birinə razı olmurlar. O (Teymuraz), otuz min nəfərlik ordu ilə Qanıq (çayının) üstündəki körpünü möhkəmlətmək üçün zəncirlərlə və dirəklərlə və (...) Top Qaraağaca gəlir. Qanığı keçərək Danaçıya yaxınlaşır. Car-talalılar Həcı Çələbinin və Məhəmməd bəyin yanına adamlarını göndərir. Bu vaxt hər iki vali ilə hacı çələbi arasında möhkəm andlarla kəsilmiş saziş vardı. Onların (Hacı Çələbi və Məhəmməd xanın) arasında balaca bir ixtilaf var idi. And içərək barışır və ittifaq bağlayırlar. Vilayət də onların hər ikisi ilə ittifaq və müqavilə bağlayır və din düşmənlərinə qarşı çıxmağa çağırır. Məhəmməd bəy (yola) çıxaraq Çobankola, Hacı Çələbi isə Cəlayirə yaxınlaşır. İrakli xanın və Təhmurazın elçisi onlara (İrakliyə və Teymuraza) carlıların tədarükü haqqılnda xəbər gətirdikdə, onlar ağır yükləri və zəncirləri Top Qaraağaca göndərirlər və Cara hücum etməyə qorxaraq birbaşa atlı və piyada dəstələri ilə hacı Çələbinin üstünə gedirlər. Məhəmməd bəy minə yaxın döyüşçü ilə Çobankoldan onun köməyinə gəlir. Kafirlərin əsgərləri axşamüstü Danaçıdan çıxır və dan yeri ağaranda Haça Qirmaya çatırlar. Günəş doğanda Cəlair tərəfə keçir və səngər quraraq səhərədək orada qalırlar. Hacı Çələbi və Məhəmməd bəy Calairin yanındakı dərədə idilər. Axşam bu haqda Cara xəbər çatır. Car, Tala və təəbələri (yola) çıxırlar və gün batan vaxt gəlib döyüşün üstünə çıxırlar. Onlar gəldikdə əvvəlcə kafirlərin süvari dəstələri, sonra da piyadaları geri çəkilir. Onlardan on beş min nəfər öldürülür, təqribən iki min nəfəri çayda boğulur və min nəfərə yaxını soyuqdan ölür. (Gürcü ordusundan əsir düşmüş) müsəlmanları azad edirlər, (əsir düşmüş gürcülərdən) iki yüz nəfər islamı qəbul etdiyi üçün Qarabağ tərəfə buraxılır. Müsəlmanlar çoxlu qənimət – dəvə, at, eşşək, qatır, silah, çoxlu xəzinə – qızıl, gümüş əldə edirlər. Bu döyüş və qırğın 1164-cü il balıq bürcünün əvvəllərində rəbiül-əvvəl ayının bazar ertəsi (1751-ci il fevralın 22-də) .

Ədəbiyyat

1. Козлова А.Н. Поднятие знамени его величеством сахиб-кираном в еторону Ширвана. Его возвращение во второй раз в Дагестан. Переселение лезгинских племен в Хорасан // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 74 – 75. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

   Козлова А.Н. Овладение крепостью Дюбск Рахим-ханом узбеком. Доставка лезгинских пленных ко двору мирозавоевателя, насильное содержание жен табасаранских предводителей и прочих в непотребном месте. Просьба Гани-хана афганца // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 78. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

   Козлова А.Н. Комментарий // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 124. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

2. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 136-137. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
3. Mahmudov Y.M.,... III fəsil. Şəki xanlığı // Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək. — AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı, 2020. — Səhifələrin sayı:  702. — Səh.: 220.
4. Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2012. — II  cild. — Səh.: 27, 381 – 380.
5. Мухаммад-Казим. Предисловие // Поход Надир-шаха в Индию (Извлечение из Та'рих-и-аламара-йи надири) / (пер. П. И. Петрова). — М.: Издательство восточной литературы, 1961. — Səh.: 10. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 19 Dec 2007 - 30 Dec 2022.
6. Серебров А.Г. Историко-этнографическое описание Дагестана 1796 г. // История, география и этнография Дагестана XVIII — XIX вв. Архивные материалы. — М.: Издательство восточной литературы, 1958. — С. 180. — 367 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 29 Nov 2011 - 18 Jan 2022.
7. Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 44-45. — ISBN 5-86974-384-9.