Hacı Çələbi xan: Redaktələr arasındakı fərq

Şəki Ensiklopediyası materialı
VizualVikimətn
Sətir 37: Sətir 37:


==Haqqında məlumatlar==
==Haqqında məlumatlar==
Hacı Çələbi xanın adı mənbələrdə ilk dəfə Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinin ikinci cildində, Nadir şahın Dağıstana etdiyi 1741 – 1742-ci il yürüşləri ilə bağlı olaraq çəkilir. Göstərilir ki Nadir şah Dağıstana daxil olduqdan sonra eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaq üsmiliyinə – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur. Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən Qaraqaqaytaqın usmisi həmin vaxt Əhməd xan idi. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə onun adını çəkmir. Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən<ref name=Q1 group=qeyd/> təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır{{Sfn|Мухаммад-Казим|1961|с=10}} və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal edə bilərik. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində|2012|ss=27, 381-380}}. Yaxud, Şəki xanı [[Məhəmmədhüseyn xan|Məhəmmədhüseyn xanın]] hakimiyyəti dövründə (1759–1780) Şəki xanlığının Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı{{Sfn|Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək|2020|s=220}}. Və yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur{{Sfn|Серебров А.Г.|1958|с=180}} və s. Lakin “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində olan Hacı Çələbi ilə bağlı aşağıdakı məlumatların doğruluğunu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də dəlil azlığı səbəbindən mümkün deyil.
Hacı Çələbi xanın adı mənbələrdə ilk dəfə Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinin ikinci cildində, Nadir şahın Dağıstana etdiyi 1741 – 1742-ci il yürüşləri ilə bağlı olaraq çəkilir. Göstərilir ki Nadir şah Dağıstana daxil olduqdan sonra eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaq üsmiliyinə – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur. Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən Qaraqaqaytaqın usmisi həmin vaxt Əhməd xan idi. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə onun adını çəkmir. Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən<ref name=Q1 group=qeyd/> təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır{{Sfn|Мухаммад-Казим|1961|с=10}} və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal edə bilərik. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində|2012|ss=27, 381-380}}. Yaxud, Şəki xanı [[Məhəmmədhüseyn xan|Məhəmmədhüseyn xanın]] hakimiyyəti dövründə (1759–1780) Şəki xanlığının Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı{{Sfn|Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək|2020|s=220}}. Və yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur{{Sfn|Серебров А.Г.|1958|с=180}} və s. Lakin “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində olan Hacı Çələbi ilə bağlı aşağıdakı məlumatların doğruluğunu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən mümkün deyil.


{{sitat2|[Nadir şah] Xanəlixan Quqlana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin<ref name=Q2 group=qeyd/> yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar{{Sfn|Козлова А.Н. (1)|2011|с =75}}... Xanəli xan Quqlan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər{{Sfn|Козлова А.Н. (2)|2011|с=78}}.}}
{{sitat2|[Nadir şah] Xanəlixan Quqlana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin<ref name=Q2 group=qeyd/> yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar{{Sfn|Козлова А.Н. (1)|2011|с =75}}... Xanəli xan Quqlan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər{{Sfn|Козлова А.Н. (2)|2011|с=78}}.}}

14:56, 23 aprel 2024 versiyası

Hacı Çələbi xan

Hacı Çələbi xan (?–1753) —

Haqqında məlumatlar

Hacı Çələbi xanın adı mənbələrdə ilk dəfə Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinin ikinci cildində, Nadir şahın Dağıstana etdiyi 1741 – 1742-ci il yürüşləri ilə bağlı olaraq çəkilir. Göstərilir ki Nadir şah Dağıstana daxil olduqdan sonra eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaq üsmiliyinə – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur. Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən Qaraqaqaytaqın usmisi həmin vaxt Əhməd xan idi. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə onun adını çəkmir. Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən[qeyd 1] təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır[1] və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal edə bilərik. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir[2]. Yaxud, Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xanın hakimiyyəti dövründə (1759–1780) Şəki xanlığının Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı[3]. Və yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur[4] və s. Lakin “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində olan Hacı Çələbi ilə bağlı aşağıdakı məlumatların doğruluğunu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən mümkün deyil.

" [Nadir şah] Xanəlixan Quqlana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin[qeyd 2] yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar[5]... Xanəli xan Quqlan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər[6]. "

.

Qeydlər

  1. ↑ Məhəmməd Kazım hadisənin hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra) baş verdiyini göstərir (Козлова А.Н. (1), 2011).
  2. ↑ Aleksandra Kozlova bu adı “Хаджи Халеби” kimi oxuyur və onu “dağıstanlıların Nadir şah ordusuna qarşı rəhbərlərindən biri” kimi təqdim edir (Козлова А.Н. (3), 2011, с. 124, ком. 185). Lakin Tağı Musəvi bu adı “Hacı Çələbi” şəklində oxumuş və onu gələcək Şəki xanı Hacı Çələbi hesab etmişdir (Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə), 2023, s. 136-137).

İstinadlar

  1. ↑ Мухаммад-Казим, 1961, с. 10.
  2. ↑ Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, 2012, ss. 27, 381-380.
  3. ↑ Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək, 2020, s. 220.
  4. ↑ Серебров А.Г., 1958, с. 180.
  5. ↑ Козлова А.Н. (1), 2011, с. 75.
  6. ↑ Козлова А.Н. (2), 2011, с. 78.

Ədəbiyyat

  1. Козлова А.Н. Поднятие знамени его величеством сахиб-кираном в еторону Ширвана. Его возвращение во второй раз в Дагестан. Переселение лезгинских племен в Хорасан // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 74 – 75. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.
    Козлова А.Н. Овладение крепостью Дюбск Рахим-ханом узбеком. Доставка лезгинских пленных ко двору мирозавоевателя, насильное содержание жен табасаранских предводителей и прочих в непотребном месте. Просьба Гани-хана афганца // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 78. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.
    Козлова А.Н. Комментарий // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 124. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.
  2. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 136-137. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
  3. Mahmudov Y.M.,... III fəsil. Şəki xanlığı // Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək. — AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı, 2020. — Səhifələrin sayı:  702. — Səh.: 220.
  4. Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2012. — II  cild. — Səh.: 27, 381 – 380.
  5. Мухаммад-Казим. Предисловие // Поход Надир-шаха в Индию (Извлечение из Та'рих-и-аламара-йи надири) / (пер. П. И. Петрова). — М.: Издательство восточной литературы, 1961. — Səh.: 10. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 19 Dec 2007 - 30 Dec 2022.
  6. Серебров А.Г. Историко-этнографическое описание Дагестана 1796 г. // История, география и этнография Дагестана XVIII — XIX вв. Архивные материалы. — М.: Издательство восточной литературы, 1958. — С. 180. — 367 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 29 Nov 2011 - 18 Jan 2022.
Mənbə — "https://sheki.org/wiki/index.php?title=Hacı_Çələbi_xan&oldid=63725"