Hacı Çələbi xan: Redaktələr arasındakı fərq

Şəki Ensiklopediyası materialı
VizualVikimətn
(Eyni redaktor tərəfindən edilmiş 38 ara dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 36: Sətir 36:
'''Hacı Çələbi xan''' (?–1754) —
'''Hacı Çələbi xan''' (?–1754) —


==Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbi arasında mübarizə==
==Məlik Nəcəfqulu və onunla Hacı Çələbi arasında mübarizə (1737–1743/1744)==
1737-ci ilin may ayında Nadir şah Qəndəharın mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən Şirvan bəylərbəyisi Sərdar xandan gələn təqdimata əsasən Şəki mahalına Nəcəfqulu adlı bir şəxsi məlik təyin etdi{{Sfn|18. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı|2023|ss=128-131}}. Bundan bir müddət sonra isə şah Şəki əhalisinin təqdimatı ilə Çələbi adlı bir şəxsi də Şəkiyə vəkil təyin etdi ki, o, əhali ilə məlik arasında vasitəçi olsun, məlik yanında əhalinin hüquqlarını qorusun{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15}}.  
1737-ci ilin may ayında Nadir şah Qəndəharın mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən Şirvan bəylərbəyisi Sərdar xandan gələn təqdimata əsasən Şəki mahalına Nəcəfqulu adlı bir şəxsi məlik təyin etdi{{Sfn|18. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı|2023|ss=128-131}}. Bundan bir müddət sonra isə şah Şəki əhalisinin təqdimatı ilə Çələbi adlı bir şəxsi də Şəkiyə vəkil təyin etdi ki, o, əhali ilə məlik arasında vasitəçi olsun, məlik yanında əhalinin hüquqlarını qorusun{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15}}.  


Sətir 43: Sətir 43:
{{sitat2|O vaxt Hacı Çələbi də (hələ) həccə getməmişmiş, adına Çələbi deyərlərmiş. Xalq bunu vəkil edib, padşahın hüzuruna göndərərlər. Şah buna fərman verib, Şəki mahalına vəkil edər ki, Məlik Nəcəf bunsuz rəiyyətə qulluq həvalə eləməsin. Fərman alıb Şəkiyə gəlir, adına vəkil Çələbi deyibdirlər{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15}}.}}  
{{sitat2|O vaxt Hacı Çələbi də (hələ) həccə getməmişmiş, adına Çələbi deyərlərmiş. Xalq bunu vəkil edib, padşahın hüzuruna göndərərlər. Şah buna fərman verib, Şəki mahalına vəkil edər ki, Məlik Nəcəf bunsuz rəiyyətə qulluq həvalə eləməsin. Fərman alıb Şəkiyə gəlir, adına vəkil Çələbi deyibdirlər{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15}}.}}  


Məlik Nəcəfqulu Şəki mahalının köklü məlikləri nəslindən idi və özündən azı 100 il əvvəl onun ulu babası Səfiqulu, sonra babası Məlik Səfərqulu, daha sonra atası Məhəmmədxan bəy və ən axırda isə qardaşı Əlimərdan bəy Şəkinin məliyi olmuşdular. Onlar qulam mənşəli şiə müsəlmanlar idilər (o dövrlərdə səfəvilər əsir götürdükləri qeyri-müsəlman uşaqlarına əvvəl islam dininin şiə məzhəbini qəbul etdirir, bundan sonra isə onları orduya və dövlət qulluğuna götürürdülər){{Sfn|15. Şəki ölkəsi məlikliyi haqqında Şah Sultan Hüseynin fərmanı|2023|s=120}}. Mənbələrdə Şəkiyə vəkil təyin edilmiş Çələbinin də ulu babalarının xristian olduqları qeyd edilir. Amma Çələbinin ulu babaları Məlik Nəcəfqulunun ulu babalarından azı 100 il qabaq islam dininin qəbul etmişdilər (lakin şiə yox, sünni məzhəbini). Həmçinin, mənbələrdə Çələbinin də “''ata babalarında böyüklük''” olması, onun 1551-ci ildə öldürülmüş Şəki xanı Dərvişməhəmməd xanın 7-ci, yaxud 6-cı nəslindən olması<ref name=Q1 group=qeyd/>, Dərvişməhəmməd xanadək babalarının bir-bir adları, atasının adı və atasının kəndxuda olması{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}} qeyd olunur{{sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15}}{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}}.
Məlik Nəcəfqulu Şəki mahalının köklü məlikləri nəslindən idi və özündən azı 100 il əvvəl onun ulu babası Səfiqulu, sonra babası Məlik Səfərqulu, daha sonra atası Məhəmmədxan bəy və ən axırda isə qardaşı Əlimərdan bəy Şəkinin məliyi olmuşdular. Onlar qulam mənşəli şiə müsəlmanlar idilər (o dövrlərdə səfəvilər əsir götürdükləri qeyri-müsəlman uşaqlarına əvvəl islam dininin şiə məzhəbini qəbul etdirir, bundan sonra isə onları orduya və dövlət qulluğuna götürürdülər){{Sfn|15. Şəki ölkəsi məlikliyi haqqında Şah Sultan Hüseynin fərmanı|2023|s=120}}. Mənbələrdə Şəkiyə vəkil təyin edilmiş Çələbinin də ulu babalarının xristian olduqları qeyd edilir. Amma Çələbinin ulu babaları Məlik Nəcəfqulunun ulu babalarından azı 100 il qabaq islam dininin qəbul etmişdilər (lakin şiə yox, sünni məzhəbini). Həmçinin, mənbələrdə Çələbinin də “''ata babalarında böyüklük''” olması, onun 1551-ci ildə Səfəvi ordusu ilə döyüşdə öldürülmüş Şəki xanı Dərvişməhəmməd xanın 7-ci, yaxud 6-cı nəslindən olması<ref name=Q1 group=qeyd/>, Dərvişməhəmməd xanadək babalarının bir-bir adları, atasının adı və atasının kəndxuda olması{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}} qeyd olunur{{sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15}}{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}}.


===Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şah birinci şikayəti, hər ikisinin “İran-Xarab”a getməsi ===
===Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha birinci şikayəti və hər ikisinin “İran-Xarab”a getməsi ===
Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə Çələbinin vəkil təyin edilməsindən sonra onunla Məlik Nəcəf arasında münasibətlər xeyli kəskin olmuş və Məlik Nəcəfqulu ondan dəfələrlə Nadir şaha şikayətlər etmişdi. Məlik Nəcəfqulunun birinci – Nadir şah Dərbənd yaxınlığındakı “İran Xarab” adlı hərbi düşərgəsində olarkən etdiyi şikayəti isə az qala Çələbinin edamı ilə nəticələnə bilərdi. Kərim ağa Şəkixanov həmin hadisəni belə təsvir edir:
Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə Çələbinin vəkil təyin edilməsindən sonra onunla Məlik Nəcəf arasında münasibətlər heç də yaxşı olmamış və Məlik Nəcəfqulu ondan dəfələrlə Nadir şaha şikayətlər etmişdi. Məlik Nəcəfqulunun birinci – Nadir şah Dərbənd yaxınlığındakı “İran Xarab” adlı hərbi düşərgəsində olarkən etdiyi şikayəti isə az qala Çələbinin edamı ilə nəticələnəcəkdi. Kərim ağa Şəkixanov həmin hadisəni belə təsvir edir:


{{sitat2|Neçə vaxt bundan keçəndən sonra məlik şahın yanına gedər. Şah da “İran-Xarab”da imiş. Şaha ərz elər ki, Çələbi məni qoymur ki, şahın qulluğun rəiyyətə buyuram. Şahın qulluğunu tutmurlar. Nə özü qulaq asır, nə xalqı qoyur. Şah qəzəbnak olub, Çələbini istər, Çələbi şahın qulluğuna gedər. Şaha bunun gəlməyi məlum olur. Hüzura istər. Məlik də hüzurda varmış. Şah Çələbiyə acıqlanıb ki, mənim qulluğumu nə üçün qoymursan əmələ gələ. Bunu öldürün! Çələbinin boğazına kəndir salırlar. Bu halda, kəndir boğazında, ərz eləyər ki, başına dönüm, mənim təqsirim nədir, bihəq yerə məni öldürürsən? Şah buyurur ki, məlik deyir: Çələbi qoymur şahın qulluğu əmələ gələ. Ərz eylər ki, sənə fəda olum, məsələn şahdan bir qulluq gəlsə məlik dört-beş qulluq da onun üstünə qoyub rəiyyətə həvalə eylər. Mən deyirəm ki, şah məni vəkil edibdir. Razı olmanam ki, şahın rəiyyəti (ni) əbəs yerə xarab eləyəsən. Məlik bu səbəbdən xilaf yerə ərz eylər. Rəiyyət padşahın ixtiyarındadır.
{{sitat2|Neçə vaxt bundan keçəndən sonra məlik şahın yanına gedər. Şah da “İran-Xarab”da imiş. Şaha ərz elər ki, Çələbi məni qoymur ki, şahın qulluğun rəiyyətə buyuram. Şahın qulluğunu tutmurlar. Nə özü qulaq asır, nə xalqı qoyur. Şah qəzəbnak olub, Çələbini istər, Çələbi şahın qulluğuna gedər. Şaha bunun gəlməyi məlum olur. Hüzura istər. Məlik də hüzurda varmış. Şah Çələbiyə acıqlanıb ki, mənim qulluğumu nə üçün qoymursan əmələ gələ? Bunu öldürün! Çələbinin boğazına kəndir salırlar. Bu halda, kəndir boğazında, ərz eləyər ki, başına dönüm, mənim təqsirim nədir, bihəq yerə məni öldürürsən? Şah buyurur ki, məlik deyir: Çələbi qoymur şahın qulluğu əmələ gələ. Ərz eylər ki, sənə fəda olum, məsələn şahdan bir qulluq gəlsə məlik dört-beş qulluq da onun üstünə qoyub rəiyyətə həvalə eylər. Mən deyirəm ki, şah məni vəkil edibdir. Razı olmanam ki, şahın rəiyyəti (ni) əbəs yerə xarab eləyəsən. Məlik bu səbəbdən xilaf yerə ərz eylər. Rəiyyət padşahın ixtiyarındadır.


Məlik bu sözdən çox qorxub, şah məlikə çox qəzəbnak olub, Çələbini mürəxxəs eləyib, irəlikindən artıq hökm verib. Çələbi şahın hüzurundan çıxıb, fərmanın alıb, Şəkiyə gəlir və (şah) məliki də çox söyüb, Şəkiyə göndərir. Şah gecə fikir eləyib, öz əmirlərinə buyurur ki, mənim hüzurumda bir kəsin həddi yoxdur ki, nəfəs çəkə. Şəkili Çələbi nə cürət sahibi varmış ki, boğazında kəndir cürət eləyib bu ərzləri mənə elədi? Heç sözün yanılmadı. Əlbəttə bundan bir xəta əmələ gələcək. Mənim zənnim xəta olmaz{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15-16}}.}}
Məlik bu sözdən çox qorxub, şah məlikə çox qəzəbnak olub, Çələbini mürəxxəs eləyib, irəlikindən artıq hökm verib. Çələbi şahın hüzurundan çıxıb, fərmanın alıb, Şəkiyə gəlir və (şah) məliki də çox söyüb, Şəkiyə göndərir. Şah gecə fikir eləyib, öz əmirlərinə buyurur ki, mənim hüzurumda bir kəsin həddi yoxdur ki, nəfəs çəkə. Şəkili Çələbi nə cürət sahibi varmış ki, boğazında kəndir cürət eləyib bu ərzləri mənə elədi? Heç sözün yanılmadı. Əlbəttə bundan bir xəta əmələ gələcək. Mənim zənnim xəta olmaz{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=15-16}}.}}


==== Hacı Çələbinin Qaraqaytaqla bağlılığı və onun köçündən 500 ailənin Dağıstanda Nadir şaha əsir düşməsi ilə haqqında müəmmalı məlumatlar ====
==== Hacı Çələbinin Qaraqaytaqla bağlılığı və onun köçündən 500 ailənin Dağıstanda Nadir şaha əsir düşməsi haqqında müəmmalı məlumatlar ====


Yuxarıda adı çəkilən “İran-Xarab” hərbi düşərgəsi Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşirdi və 1742-ci ilin iyun ayında Nadir şahın göstərişi ilə salınmışdı{{Sfn|Axworthy M.|2006|p=237}}. Şahın 1742-ci ilin noyabrında Dağıstanın şimalına – Terak çayı sahilinə, yürüş etdiyini, 10 fevral 1743-cü il tarixdə isə oradan təcili geri dönərək ordusunu Osmanlı sərhədlərinə apardığını{{sfn|Lockhart L.|1938|p=209-211}} nəzərə alsaq, o zaman Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbinin 1742-ci ilin iyun – noyabr ayları arasında “İran-Xarab”da olduğunu ehtimal edə bilərik.  
Yuxarıda adı çəkilən “İran-Xarab” hərbi düşərgəsi Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşirdi və 1742-ci ilin iyun ayında Nadir şahın göstərişi ilə salınmışdı{{Sfn|Axworthy M.|2006|p=237}}. Şahın 1742-ci ilin noyabrında Dağıstanın şimalına – Terak çayı sahilinə, yürüş etdiyini, 10 fevral 1743-cü il tarixdə isə oradan təcili geri dönərək ordusunu Osmanlı sərhədlərinə apardığını{{sfn|Lockhart L.|1938|p=209-211}} nəzərə alsaq, o zaman Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbinin 1742-ci ilin iyun – noyabr ayları arasında “İran-Xarab”da olduqlarını güman edə bilərik.  


Maraqlıdır ki, o dövrün müəlliflərindən olan Məhəmməd Kazım isə həmin vaxt Dağıstanda – Qaraqaytaq yaxınlığında, Hacı Çələbinin ailəsinin və Hacı Çələbinin başçılıq etdiyi icmadan 500 ailənin Nadir şah ordusu tərəfindən əsir götürüldüyünü və həmin düşərgəyə aparıldığını yazır. Məhəmməd Kazıma görə, Nadir şah Dağıstanda olarkən – hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra){{sfn|Козлова А.Н. (1)|2011|с=74}}, o, eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaqa – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur:  
Maraqlıdır ki, o dövrün müəlliflərindən olan Məhəmməd Kazım isə həmin vaxt Dağıstanda – Qaraqaytaq yaxınlığında, hərəkət edən Hacı Çələbinin öz ailəsi də daxil olmaqla, başçılıq etdiyi icmanın 500 ailəlik köçünün Qaraqaytaqdan geri dönən Nadir şah ordusunun qarşısına çıxdığını və nəticədə hamısının əsir götürülərək bu düşərgəyə gətirildiyini yazır. Məhəmməd Kazıma görə, Nadir şah Dağıstanda olarkən – hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra){{sfn|Козлова А.Н. (1)|2011|с=74}}, o, eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytağa – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur:  


{{sitat2|[Nadir şah] Xanəli xan Kuklana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin<ref name=Q2 group=qeyd/> yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar{{Sfn|Козлова А.Н. (2)|2011|с =75}}... Xanəli xan Kuklan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər{{Sfn|Козлова А.Н. (3)|2011|с=78}}.}}
{{sitat2|[Nadir şah] Xanəli xan Kuklana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin<ref name=Q2 group=qeyd/> yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar{{Sfn|Козлова А.Н. (2)|2011|с =75}}... Xanəli xan Kuklan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər{{Sfn|Козлова А.Н. (3)|2011|с=78}}.}}


Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən tarixi Qaraqaqaytaq vilayəti həmin vaxt müstəqil bir usmilik idi və onun başında usmi Əhməd xan dururdu. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə nədənsə onun adını heç çəkmir? Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən<ref name=Q2 group=qeyd/> təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır{{Sfn|Мухаммад-Казим|1961|с=10}} və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal etmək mümkündür. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdu. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746 – 12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində|2012|ss=27, 381-380}}. Yaxud, Şəki xanı [[Məhəmmədhüseyn xan|Məhəmmədhüseyn xanın]] hakimiyyəti dövründə (1760–1780) Şəki xanlığının Car və Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı{{Sfn|Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək|2020|s=220}}. Yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur{{Sfn|Серебров А.Г.|1958|с=180}} və s. Lakin Məhəmməd Kazımın Hacı Çələbi ilə bağlı məlumatlarının doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil. Amma bir şeyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, “Nameyi aləm arayi Nadiri”də Hacı Çələbinin və onun adamlarının Nadir şaha qarşı döyüşməsi barədə heç nə deyilmir. Əksinə onun ailəsinin və başçılıq etdiyi icmadan 500 ailənin Nadir şahın düşərgəsində hörmətlə qarşılandığını görürük. Kərim ağa Şəkixanov isə yazır ki, həmin vaxt Nadir şah Hacı Çələbini edam etdirmək istəyirmiş, amma fikrini dəyişərək onu əfv edib və ona əvvəlkindən artıq imtiyaz verərək Şəkiyə göndərib. Nə baş verib? Yaxud nə baş verə bilərdi? Bizə elə gəlir ki, Hacı Çələbi Nuxada Məlik Nəcəfqulu ilə yola gedə bilməyərək, yaxud hansısa başqa bir səbəbdənsə Şəkidə yaşayan öz tərəfdarlarını ailəvi şəkildə Qaraqaytaqa köçürürmüş. Əgər Şəki mahalını 500 ailə (təxm. 2.000-2.500 nəfər) tərk edərdisə, bu halda təbii ki, həmin mahaldan toplanan vergilərin həcmi də əhəmiyyətli şəkildə azalacaqdı. Ona görə də Məlik Nəcəfqulu bunu Nadir şaha bildirmiş, Nadir şah isə öz növbəsində Şəkidən köçənlərin geri qaytarılmasına göstəriş vermişdir.
Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən tarixi Qaraqaqaytaq vilayəti həmin vaxt müstəqil bir usmilik idi və onun başında usmi Əhməd xan dururdu. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə nədənsə onun adını heç çəkmir? Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən<ref name=Q3 group=qeyd/> təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır{{Sfn|Мухаммад-Казим|1961|с=10}} və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdırdığını da ehtimal etmək mümkündür. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdu. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində|2012|ss=27, 381-380}}. Yaxud, Şəki xanı [[Məhəmmədhüseyn xan|Məhəmmədhüseyn xanın]] hakimiyyəti dövründə (1760–1780) Şəki xanlığının Car və Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı{{Sfn|Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək|2020|s=220}}. Yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur{{Sfn|Серебров А.Г.|1958|с=180}} və s. Lakin Məhəmməd Kazımın Hacı Çələbi ilə bağlı məlumatlarının doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil. Amma bir şeyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, “Nameyi aləm arayi Nadiri”də Hacı Çələbinin və onun adamlarının Nadir şaha qarşı döyüşməsi barədə heç nə deyilmir. Əksinə onun ailəsinin və başçılıq etdiyi icmadan 500 ailənin Nadir şahın düşərgəsində hörmətlə qarşılandığını görürük. Kərim ağa Şəkixanov isə yazır ki, həmin vaxt Nadir şah Hacı Çələbini edam etdirmək istəyirmiş, amma fikrini dəyişərək onu əfv edibmiş və ona əvvəlkindən artıq imtiyaz verərək Şəkiyə göndəribmiş. Nə baş verib? Yaxud nə baş verə bilərdi? Bizə elə gəlir ki, Hacı Çələbi Nuxada Məlik Nəcəfqulu ilə yola gedə bilməyərək, yaxud hansısa başqa bir səbəbdənsə Şəkidə yaşayan öz tərəfdarlarını ailəvi şəkildə Qaraqaytağa köçürürmüş. Əgər Şəki mahalını 500 ailə (təxm. 2.000-2.500 nəfər) tərk edərdisə, o halda təbii ki, həmin mahaldan toplanan vergilərin həcmi də əhəmiyyətli şəkildə azalacaqdı. Ona görə də Məlik Nəcəfqulu bunu Nadir şaha çatdırmış, şah isə öz növbəsində Şəkidən köçənlərin geri qaytarılmasına göstəriş vermişdir.


Kərim ağa Şəkixanov şəkililərin Nadir şaha əsir düşməsi və sonra əsirlərin geri qaytarılması barədə heç nə yazmasa da, bu barədə Hacı Seyid Əbdülhəmiddə aşağıdakı məlumatlar var:  
Kərim ağa Şəkixanovda şəkililərin Nadir şaha əsir düşməsi və sonra əsirlərin geri qaytarılması barədə bir kəlmə də yoxdur. Lakin bu barədə Hacı Seyid Əbdülhəmiddə aşağıdakı məlumatlar var:  


{{sitat2|Nadir şah Muğandan qoşun göndəribdir ki, Noxunu qarət edib, Hacı Çələbi xanı dutub aparalar, gəlib gecə Noxunun bir tərəfin qarət edib, Hacı Çələbini duta bilməyib, qayıdıb gediblər. Bədə Hacı Çələbi xan oğlu Həsən ağanı şah hüzuruna göndəribdir ki, qarət mallarını və əsirlərini təvəqqo edə. Şah da tənə və sərzənişlə əmvali–mənhubələrini (qarət olunmuş malları) verdirib və əsirlərini mürəxxəs edibdir{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27-28}}.}}
{{sitat2|Nadir şah Muğandan qoşun göndəribdir ki, Noxunu qarət edib, Hacı Çələbi xanı dutub aparalar, gəlib gecə Noxunun bir tərəfin qarət edib, Hacı Çələbini duta bilməyib, qayıdıb gediblər. Bədə Hacı Çələbi xan oğlu Həsən ağanı şah hüzuruna göndəribdir ki, qarət mallarını və əsirlərini təvəqqo edə. Şah da tənə və sərzənişlə əmvali–mənhubələrini (qarət olunmuş malları) verdirib və əsirlərini mürəxxəs edibdir{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27-28}}.}}


Salman Mümtaz isə öz məqaləsində Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdıqlarını bir qədər də geniş təsvir etməyə çalışır, hətta Nadir şahla Həsən ağa arasındakı qısa dialoqu da verir:  
Salman Mümtaz isə öz növbəsində Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdıqlarını bir qədər də geniş təsvir etməyə çalışır, hətta Nadir şahla Həsən ağa arasındakı qısa dialoqu da verir:  


{{Sitat2|Bundan başqa Nadir şah yenə iki il peydərpey Çələbi xan üzərinə yürümüş və heç bir şey əldə edə bilməyərək geri qayıtmışdır. Son gəlişində Nadir şah Şəkinin görkəmli evlərini, gözə gələn dükanlarını, yandırtmış və ətrafda olan bir neçə kəndlərin əhalisini də əsir sifəti ilə İrana sürgün etdirmişdi. Çələbi xan aparılan əsirlərin dalınca böyük oğlu Həsən ağanı göndərərək əsirləri geri istəmişdir.  
{{Sitat2|Bundan başqa Nadir şah yenə iki il peydərpey Çələbi xan üzərinə yürümüş və heç bir şey əldə edə bilməyərək geri qayıtmışdır. Son gəlişində Nadir şah Şəkinin görkəmli evlərini, gözə gələn dükanlarını, yandırtmış və ətrafda olan bir neçə kəndlərin əhalisini də əsir sifəti ilə İrana sürgün etdirmişdi. Çələbi xan aparılan əsirlərin dalınca böyük oğlu Həsən ağanı göndərərək əsirləri geri istəmişdir.  
Sətir 78: Sətir 78:
Həsən ağanın böylə cəsuranə danışmağı Nadir şahın xoşuna getdiyindən əsirləri azad edərək Həsən ağanı da mürəxxəs etmişdi{{Sfn|Mümtaz S.|1986|s=80}}.}}
Həsən ağanın böylə cəsuranə danışmağı Nadir şahın xoşuna getdiyindən əsirləri azad edərək Həsən ağanı da mürəxxəs etmişdi{{Sfn|Mümtaz S.|1986|s=80}}.}}


Düzdür, Hacı Seyid Əbdülhəmid hadisənin 1746-cı ildə baş verdiyini göstərir, Salman Mümtaz da elə bu ili göstərir, və həqiqətən də Həsən ağa lakin çox güman ki, əslində söhbət 1742-ci ildən gedir.  
Düzdür, Hacı Seyid Əbdülhəmid hadisənin 1746-cı ildə baş verdiyini göstərir, Salman Mümtaz da elə bu ili göstərir və həqiqətən də 1746-cı ilin mart ayının 3-dən Hacı Çələbi ilə Nadir şah arasında barışıq olmuşdur, sonra isə Hacı Çələbi oğlu Həsən ağanı hicri 1759-cu ilin (24.01.1746–12.01.1747) qışında Nadir şahın yanına göndərmişdir. Nadir şahın hicri 1159-cu ilin ramazan ayı (sentyabr/oktyabr 1746) tarixli fərmanında isə Həsənin adı çəkilir... Lakin məsələ burasındadır ki, birincisi, Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdığının əksinə olaraq, Nadir şah 1746-cı ildə Muğanda olmamışdır, o, həmin ilin 2 fevralında İsfahanda idi və göstərilən tarixdə İsfahandan Məşhədə yola düşmüş{{sfn|Lockhart L. (2)|1938|p=252}}, sonra oradan Kələtə getmiş{{sfn|Lockhart L. (3)|1938|p=254}} və nəhayət həmin ilin dekabrında İsafahana geri dönmüşdür{{sfn|Lockhart L. (4)|1938|p=257}}. İkincisi isə Nadir şahın 3 mart 1746-cı il tarixli fərmanında həmin vaxt Hacı Çələbinin bir qrup şəkili ilə birlikdə Nadir şahın yanına üzrxahlığa gəlməsi göstərilir{{Sfn|19. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı|2023|ss=132-135}}. Bu tarixdən sonra Nadir şahın Nuxanı qarət etdirməsi və Nuxadan əsir aparaması inandırıcı görünmür. Hacı Çələbinin oğlu Həsən isə Nadir şahın yanına bu tarixdən sonra getmişdir. Buna görə də Hacı Seyid Əbdülhəmidin və Salman Mümtazın əsirlərin geri qaytarılması barədə bəhs etdikləri əhvalat daha çox 1742-ci il hadisəsinə uyğun gəlir.


===Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha ikinci şikayəti və Hacı Çələbinin 100 tümən cərimə olunması ===


Kərim ağa Şəkixanova görə,


Kərim ağa Şəkixanov yazır ki,
{{Sitat2|Bir neçə vaxtdan sonra məlik, Hacı Çələbidən yenə pis sözlər şaha ərz elər. Şah mühəssil göndərir ki, Hacı Çələbidən yüz tümən cərimə alın. Mühəssil gəlib Hacı Çələbidən pulu istər. (Çələbi deyər) vermənəm, cürmüm nədir ki, cərimə verim, vermənəm. Bir neçə gün keçər. Sonra mühəssil deyər ki, pulu ver, yoxsa güclə döyərəm allam. Hacı Şeyxəli ki, Hacı Çələbinin əmisidir, deyər: “Çələbi, şahın nökəri ilə yüzləşmə, pulu ver”. Hacı Çələbi verməz. Hacı Şeyxəli çox dövlətli imiş. Oğluna deyər ki, get evimdən pul gətir, cəriməni verək. Hacı Çələbi deyər: sən də vermə. Hacı Şeyxəli onun sözünə baxmaz. Gətirər pulu verər. Mühəssil cəriməni alır, gedir. Şaha burda keçən işləri ərz eylər ki, Hacı Çələbi pulu vermirdi, əmisi verdi. Onu da qoymurdu. Sözünə baxmadı verdi{{Sfn|Şəki xanlığının tarixindən|1958|s=17}}.}}


Bir neçə vaxtdan sonra məlik, Hacı Çələbidən yenə pis sözlər şaha ərz elər. Şah mühəssil göndərir ki, Hacı Çələbidən yüz tümən cərimə alın. Mühəssil gəlib Hacı Çələbidən pulu istər. (Çələbi deyər) vermənəm, cürmüm nədir ki, cərimə verim, vermənəm. Bir neçə gün keçər. Sonra mühəssil deyər ki, pulu ver, yoxsa güclə döyərəm allam. Hacı Şeyxəli ki, Hacı Çələbinin əmisidir, deyər: “Çələbi, şahın nökəri ilə yüzləşmə, pulu ver”. Hacı Çələbi verməz. Hacı Şeyxəli çox dövlətli imiş. Oğluna deyər ki, get evimdən pul gətir, cəriməni verək. Hacı Çələbi deyər: sən də vermə. Hacı Şeyxəli onun sözünə baxmaz. Gətirər pulu verər. Mühəssil cəriməni alır, gedir. Şaha burda keçən işləri ərz eylər ki, Hacı Çələbi pulu vermirdi, əmisi verdi. Onu da qoymurdu. Sözünə baxmadı verdi.
===Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha üçüncü şikayəti və Hacı Çələbinin Məlik Nəcəfqulunu öldürməsi ===


Bir neçə vaxtdan sonra Məlik Nəcəf, padşaha Hacı Çələbidən yenə təqsir ərz elər. Şah bu dəfə Hacı Çələbini istər ki, hüzura gəlsin. Adam gəlir Hacı Çələbiyə deyər. Hacı Çələbi bilir ki, bu dəfə yenə şah buna şübhə edəcək{{Sfn|Şəki xanlığının tarixindən|1958|s=17}}...}}
Kərim ağa Şəkixanova görə,
{{Sitat2|Bir neçə vaxtdan sonra Məlik Nəcəf, padşaha Hacı Çələbidən yenə təqsir ərz elər. Şah bu dəfə Hacı Çələbini istər ki, hüzura gəlsin. Adam gəlir Hacı Çələbiyə deyər. Hacı Çələbi bilir ki, bu dəfə yenə şah buna şübhə edəcək{{Sfn|Şəki xanlığının tarixindən|1958|s=17}}...}}


Yuxarıda bəhs edilən hadisədən cəmi bir-iki il sonra sonra – hicri 1156-cı ildə (25.02.1743–14.02.1744), Hacı Çələbi Nuxada Şəki məliyi Nəcəfqulunu öldürür və Nuxanın Nadir şahdan müdafiəsinə rəhbərlik etməyə başlayır{{Sfn|Şəki xanlığının tarixindən|1958|s=17}}.
Kərim ağa Şəkixanov Hacı Çələbinin bundan sonra çıxış yolu kimi öz adamları ilə gedib Məlik Nəcəfqulunu öldürdüyünü və Nadir şaha qarşı üsyan başlatdığını yazır və həmin hadisənin tarixinin hicri 1156-cı il (25.02.1743–14.02.1744) olduğunu göstərir{{Sfn|Şəki xanlığının tarixindən|1958|s=17}}.
 
Kərim ağa Şəkixanov Hacı Çələbinin bundan sonra çıxış yolu kimi öz adamları ilə gedib Məlik Nəcəfi öldürdüyünü və Nadir şaha qarşı üsyan başlatdığını yazır və həmin hadisənin hicri 1156-cı ildə (25.02.1743–14.02.1744) baş verdiyini göstərir. Kərim ağa Şəkixanovun bu hadisəyə qədər yazdıqlarını təsdiq edən başqa mənbə olmasa da, bundan sonrakı məlumatları isə əksinə, başqa mənbələr tərəfindən təsdiqlənir.
 
Məsələn, Molla Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi” yerli mənbədir və xronikadır, “Nameyi aləm arayi Nadiri”dən fərqli olaraq buradakı məlumatlar kifayət qədər dəqiqdir və heç bir mübahisə doğurmur. Əsərdə Şəki ilə bağlı məlumatlar 1730-cu illərin birinci yarısından başlayır, Hacı Çələbi xanın fəaliyyəti ilə bağlı ilk məlumat 1744-cü ilin payızına aiddir. Göstərilir ki,
 
{{Sitat2|Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir...
 
Yayda Təhməz xan öz ordusu ilə Xorasan tərəfə gedir. Hacı xanı Azərbaycana, Mustafa xanı İrəvana, Təhmurazı (Teymuraz) Tiflisə, onun oğlu İrakli xanı Kaxetə hakim təyin edir{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari|1997|ss=44}}...
 
Şamaxı xanı Hacı Çələbiyə sülh və barışıq təklif edir. O, bunu qəbul edir. Sonra nə olacağından qorxaraq 1159-cu ilin (24.01.1746–13.01.1747) qışında oğlunu Təhməzin yanına göndərir. Oğlu qayıdarkən Nadir şah onunla Şəkinin vəkili olan atası üçün 40 tümən göndərir.
 
1160-cı il (1747) yazın əvvəlində Nadir şah Seistan (Sistan) tərəfə gedir və burada güclü döyüşlər baş verir. Bundan sonra o, İranın ölkələrinin üzərinə əvvəllər olduğundan daha ağır xərac qoyur. Tiflisin hakimi Təhmuraz xan, bununla razılaşmayaraq ona qarşı çıxır. O, şəhərin rəisləri və oğlu İrakli xanla Tiflisi tərk edərək Qerxana tərəfə qaçır. Yolda ona qoşulan gürcülərlə, şəkililərlə və şirvanlılarla Şamaxıya (...?) yanına gəlir. Onların arasında iki min üç yüz nəfərlik ordu ilə Əli xan<ref name=Q3 group=qeyd/> da var idi. Bunların hamısı xorasanlı idilər və Şamaxıya köməyə və onu qorumağa gəlmişdilər. O (Əli xan), qardaşının gözlərini çıxardığına görə Nadir şahdan ayrılaraq onlarla (xorasanlılarla) birlikdə Şəkiyə gəlmişdi. Gəncə, Samux, İrəvan və İranın digər şəhərləri və təbəələri də xəracın ağırlığına görə ona (Nadir şaha) qarşı çıxdılar.
 
Surxay xan 150 nəfər ilə Şəkiyə gələrək şəkililərlə Hacı Çələbini, Qəbələnin nümayəndələri ilə Səfərəlini və Əli xan Qacarı, Şamaxının, Şirvanın və Ərəşin nümayəndələri ilə Hacı Məhəmməd Əlini öz yanına çağırır. Onlar onun hakimiyyətini qəbul edirlər və ona peşkəş verirlər. O, Qazmalara, burada şəhər (paytaxt?) salmaq üçün getdikdən sonra onunla Hacı Çələbi arasında münaqişə baş verir. O, Catruxa gedir və burada qızdırmadan ölür... Sonra Surxay xanın oğlu (Məhəmməd xan) Dağıstandan ordu yığaraq Hacı Çələbidən intiqam almağa hazırlaşır. O, Quba Muskura gəlir və burada Quba xanı (Hüseynəli xan), Dərbəndin sultanı və başqaları ilə onun arasında dava düşür. O, ordusunun az olduğuna görə Qumuqa qayıdır...
 
Gəncənin başçıları Hacı Çələbini Gəncə şəhərinə çağırırlar. Onların bəziləri qızılbaşların qorxusundan onun (Hacı Çələbi xanın) yanında qalırdılar. O, (Hacı Çələbi) Əli xan Qacarla Gəncə şəhərinə gəlir və 1160-cı il (1747) yayın ortalarına qədər burada qalır{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari|1997|s=45}}.}}
 
20 iyun 1747-ci il tarixdə Xorasanda Nadir şaha qarşı həyata keçirilmiş sui-qəsd nəticəsində o, öldürüldü.


== Qeydlər ==
== Qeydlər ==
Sətir 130: Sətir 115:
== Ədəbiyyat ==
== Ədəbiyyat ==
# {{ŞOƏT (TMTÜ)|128|ref=18. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı}}
# {{ŞOƏT (TMTÜ)|128|ref=18. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı}}
# {{ŞOƏT (TMTÜ)|120|ref=15. Şəki ölkəsi məlikliyi haqqında Şah Sultan Hüseynin fərmanı}}
#: {{ŞOƏT (TMTÜ)|120|ref=15. Şəki ölkəsi məlikliyi haqqında Şah Sultan Hüseynin fərmanı}}
#: {{ŞOƏT (TMTÜ)|132|19. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı|ref=19. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı}}
# {{ŞXT-1958|14-15|ref=Kərim ağa Fateh}}
# {{ŞXT-1958|14-15|ref=Kərim ağa Fateh}}
# {{ŞXT-1958|26-27|ref=Hacı Seyid Əbdülhəmid}}
# {{ŞXT-1958|26-27|ref=Hacı Seyid Əbdülhəmid}}
Sətir 182: Sətir 168:
  | archivedate    =
  | archivedate    =
  | ref            = Lockhart L.
  | ref            = Lockhart L.
}}
# {{kitab3
| müəllif        = [[Salman Mümtaz|Mümtaz S.]]
| hissə          = Məhəmmədhüseyn xan Müştaq
| hissənin linki  = http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=5734&pno=42
| başlıq          = Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları
| orijinal        = Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары
| link            = http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=5734&pno=1
| vikimənbə      =
| cavabdeh        =
| nəşr            =
| yer            = B.
| nəşriyyat      = Yazıçı
| il              = 1986
| cild            =
| səhifə          =
| sütunlar        =
| səhifələr      =
| seriya          =
| isbn            =
| doi            =
| tiraj          = 10.000
| archiveurl      = https://web.archive.org/web/20240427061432/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=5734&pno=42
| archivedate    = 27 Apr 2024
| ref            = Mümtaz S.
}}
# {{ŞXT-1958|16-17|ref=Kərim ağa Fateh (2)}}
# {{kitab3
| müəllif        = Козлова А.Н.
| hissə          = Комментарий
| hissənin linki  = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/n39/mode/1up
| başlıq          = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»)
| orijinal        =
| link            = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/n62/mode/1up
| vikimənbə      =
| cavabdeh        =
| nəşr            = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет
| yer            = Махачкала
| nəşriyyat      = Издательство ДГУ
| il              = 2011
| cild            =
| səhifə          =
| страницы        = 124
| страниц        = 132
| seriya          =
| isbn            =
| doi            =
| tiraj          =
| archiveurl      = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf
| archivedate    = 25 Mar 2023
| ref            = Козлова А.Н. (1)
}}
}}
#: {{kitab3
#: {{kitab3
  | müəllif        = Козлова А.Н.  
  | müəllif        = Lockhart L.
  | hissə          = Поднятие знамени его величеством сахиб-кираном в еторону Ширвана. Его возвращение во второй раз в Дагестан. Переселение лезгинских племен в Хорасан
  | hissə          =  
  | hissənin linki  = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/74/mode/1up
  | hissənin linki  =  
  | başlıq          = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»)
  | başlıq          = Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources
  | orijinal        =  
  | orijinal        =  
  | link            = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/mode/1up
  | link            = https://archive.org/details/in.gov.ignca.35134/page/252/mode/1up
  | vikimənbə      =  
  | vikimənbə      =  
  | cavabdeh        =  
  | cavabdeh        =  
| nəşr            = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет
| yer            = Махачкала
| nəşriyyat      = Издательство ДГУ
| il              = 2011
| cild            =
| səhifə          =
| страницы        = 74 – 75
| страниц        = 132
| seriya          =
| isbn            =
| doi            =
| tiraj          =
| archiveurl      = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf
| archivedate    = 25 Mar 2023
| ref            = Козлова А.Н. (2)
}}
#: {{kitab3
| müəllif        = Козлова А.Н.
| hissə          = Овладение крепостью Дюбск Рахим-ханом узбеком. Доставка лезгинских пленных ко двору мирозавоевателя, насильное содержание жен табасаранских предводителей и прочих в непотребном месте. Просьба Гани-хана афганца
| hissənin linki  = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/n39/mode/1up
| başlıq          = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»)
| orijinal        =
| link            = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/mode/1up
| vikimənbə      =
| cavabdeh        =
| nəşr            = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет
| yer            = Махачкала
| nəşriyyat      = Издательство ДГУ
| il              = 2011
| cild            =
| səhifə          =
| страницы        = 78
| страниц        = 132
| seriya          =
| isbn            =
| doi            =
| tiraj          =
| archiveurl      = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf
| archivedate    = 25 Mar 2023
| ref            = Козлова А.Н. (3)
}}
# {{ŞXT-1958|17|ref=}}
# {{kitab3
| müəllif        = Мухаммад-Казим.
| hissə          = Предисловие
| hissənin linki  = https://www.vostlit.info/Texts/rus10/Kazim/framepred.htm
| başlıq          = Поход Надир-шаха в Индию (Извлечение из Та'рих-и-аламара-йи надири)
| orijinal        =
| link            =
| vikimənbə      =
| cavabdeh        = (пер. П. И. Петрова)
  | nəşr            =  
  | nəşr            =  
  | yer            = М.
  | yer            =  
  | nəşriyyat      = Издательство восточной литературы
  | nəşriyyat      =  
  | il              = 1961
  | il              = 1938
  | cild            =
  | cild            =
  | səhifə          = 10
  | page            = 252
  | sütunlar        =
  | sütunlar        =
  | səhifələr      =  
  | səhifələr      =  
Sətir 326: Sətir 190:
  | doi            =  
  | doi            =  
  | tiraj          =  
  | tiraj          =  
  | archiveurl      = https://web.archive.org/web/20220418063828/https://www.vostlit.info/Texts/rus10/Kazim/framepred.htm
  | archiveurl      =  
  | archivedate    = 19 Dec 2007 - 30 Dec 2022
  | archivedate    =
  | ref            = Мухаммад-Казим
  | ref            = Lockhart L. (2)
}}
}}
# {{kitab3
#: {{kitab3
  | müəllif        =  
  | müəllif        = Lockhart L.
  | hissə          =  
  | hissə          =  
  | hissənin linki  =  
  | hissənin linki  =  
  | başlıq          = Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri
  | başlıq          = Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources
  | orijinal        =  
  | orijinal        =  
  | link            =  
  | link            = https://archive.org/details/in.gov.ignca.35134/page/254/mode/1up
  | vikimənbə      =  
  | vikimənbə      =  
  | cavabdeh        =  
  | cavabdeh        =  
  | nəşr            =  
  | nəşr            =  
  | yer            = Bakı
  | yer            =  
  | nəşriyyat      = Çaşıoğlu
  | nəşriyyat      =  
  | il              = 2012
  | il              = 1938
  | cild            = II
  | cild            =
  | səhifə          = 27, 381 – 380
  | page            = 254
  | sütunlar        =
  | sütunlar        =
  | səhifələr      =  
  | səhifələr      =  
Sətir 353: Sətir 217:
  | archiveurl      =  
  | archiveurl      =  
  | archivedate    =
  | archivedate    =
  | ref            = Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində
  | ref            = Lockhart L. (3)
}}
}}
 
#: {{kitab3
# {{Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək|220}}
  | müəllif        = Lockhart L.
# {{kitab3
| müəllif        = Серебров А.Г.
| hissə          = Историко-этнографическое описание Дагестана 1796 г.
| hissənin linki  = https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1780-1800/Serebrov_A_G/opisanie_dagestana_1796.htm
| başlıq          = История, география и этнография Дагестана XVIII — XIX вв. Архивные материалы
| orijinal        =
| link            =
| vikimənbə      =
| cavabdeh        =
| nəşr            =
| yer            = М.
| nəşriyyat      = Издательство восточной литературы
| il              = 1958
| страницы        = 180
| страниц        = 367
| sütunlar        =
| səhifələr      =
| seriya          =
| isbn            =
| doi            =
| tiraj          =
| archiveurl      = https://web.archive.org/web/20220118052323/https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1780-1800/Serebrov_A_G/opisanie_dagestana_1796.htm
| archivedate    = 29 Nov 2011 - 18 Jan 2022
| ref            = Серебров А.Г.
}}
# {{CS|44-45}}
#:{{CS|46|ref=Molla Məhəmməd əl-Cari (2)}}
# {{kitab3
  | müəllif        = Bakıxanov A.
  | hissə          =  
  | hissə          =  
  | hissənin linki  =  
  | hissənin linki  =  
  | başlıq          = Gülüstani-İrəm
  | başlıq          = Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources
  | orijinal        =  
  | orijinal        =  
  | link            = https://anl.az/new/upload/File/berpa/berpa-1-file.pdf
  | link            = https://archive.org/details/in.gov.ignca.35134/page/257/mode/1up
  | vikimənbə      =  
  | vikimənbə      =  
  | cavabdeh        =  
  | cavabdeh        =  
  | nəşr            =  
  | nəşr            =  
  | yer            = Bakı
  | yer            =  
  | nəşriyyat      = Xatun Plyus
  | nəşriyyat      =  
  | il              = 2010
  | il              = 1938
  | cild            =
  | cild            =
  | səhifə          =
  | page            = 257
  | sütunlar        =
  | sütunlar        =
  | səhifələr      =  
  | səhifələr      =  
  | seriya          =
  | seriya          =
  | isbn            = 995221045-3
  | isbn            =  
  | doi            =  
  | doi            =  
  | tiraj          = 500
  | tiraj          =  
  | archiveurl      = https://web.archive.org/web/20240406084529/https://anl.az/new/upload/File/berpa/berpa-1-file.pdf
  | archiveurl      =  
  | archivedate    = 23 May 2015 - 6 Apr 2024
  | archivedate    =
  | ref            = Bakıxanov A.
  | ref            = Lockhart L. (4)
}}
}}
# {{kitab3
# {{kitab3
  | müəllif        =  
  | müəllif        = [[Salman Mümtaz|Mümtaz S.]]
  | hissə          =  
  | hissə          = Məhəmmədhüseyn xan Müştaq
  | hissənin linki  =  
  | hissənin linki  = http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=5734&pno=42
  | başlıq          = Qarabağnamələr (I kitab)
  | başlıq          = Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları
  | orijinal        =  
  | orijinal        = Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары
  | link            = https://www.anl.az/el/q/qarabaqnqmeler1.pdf
  | link            = http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=5734&pno=1
  | vikimənbə      =  
  | vikimənbə      =  
  | cavabdeh        =  
  | cavabdeh        =  
  | nəşr            =  
  | nəşr            =
  | yer            = Bakı
  | yer            = B.
  | nəşriyyat      = Şərq-Qərb
  | nəşriyyat      = Yazıçı
  | il              = 2006
  | il              = 1986
  | cild            =
  | cild            =
  | səhifə          =
  | səhifə          =
Sətir 427: Sətir 262:
  | səhifələr      =  
  | səhifələr      =  
  | seriya          =
  | seriya          =
  | isbn            = 978-9952-34-068-6
  | isbn            =  
  | doi            =  
  | doi            =  
  | tiraj          = 25.000
  | tiraj          = 10.000
  | archiveurl      = https://web.archive.org/web/20220714103719/https://www.anl.az/el/q/qarabaqnqmeler1.pdf
  | archiveurl      = https://web.archive.org/web/20240427061432/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=5734&pno=42
  | archivedate    = 22 Sep 2010 - 21 Nov 2023
  | archivedate    = 27 Apr 2024
  | ref            = Qarabağnamələr (I kitab)
  | ref            = Mümtaz S.
}}
}}


{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}


[[az:Hacı Çələbi xan]][[en:Haji Chalabi Khan]][[fr:Hadji Chalabi Khan]][[ka:აჯი-ჩალაბი]][[ru:Гаджи Челеби]][[tr:Hacı Çelebi Han]]
[[az:Hacı Çələbi xan]][[en:Haji Chalabi Khan]][[fr:Hadji Chalabi Khan]][[ka:აჯი-ჩალაბი]][[ru:Гаджи Челеби]][[tr:Hacı Çelebi Han]]

02:52, 13 may 2024 versiyası

Hacı Çələbi xan

Hacı Çələbi xan (?–1754) —

Məlik Nəcəfqulu və onunla Hacı Çələbi arasında mübarizə (1737–1743/1744)

1737-ci ilin may ayında Nadir şah Qəndəharın mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən Şirvan bəylərbəyisi Sərdar xandan gələn təqdimata əsasən Şəki mahalına Nəcəfqulu adlı bir şəxsi məlik təyin etdi[1]. Bundan bir müddət sonra isə şah Şəki əhalisinin təqdimatı ilə Çələbi adlı bir şəxsi də Şəkiyə vəkil təyin etdi ki, o, əhali ilə məlik arasında vasitəçi olsun, məlik yanında əhalinin hüquqlarını qorusun[2].

Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə,

" O vaxt Hacı Çələbi də (hələ) həccə getməmişmiş, adına Çələbi deyərlərmiş. Xalq bunu vəkil edib, padşahın hüzuruna göndərərlər. Şah buna fərman verib, Şəki mahalına vəkil edər ki, Məlik Nəcəf bunsuz rəiyyətə qulluq həvalə eləməsin. Fərman alıb Şəkiyə gəlir, adına vəkil Çələbi deyibdirlər[2]. "

Məlik Nəcəfqulu Şəki mahalının köklü məlikləri nəslindən idi və özündən azı 100 il əvvəl onun ulu babası Səfiqulu, sonra babası Məlik Səfərqulu, daha sonra atası Məhəmmədxan bəy və ən axırda isə qardaşı Əlimərdan bəy Şəkinin məliyi olmuşdular. Onlar qulam mənşəli şiə müsəlmanlar idilər (o dövrlərdə səfəvilər əsir götürdükləri qeyri-müsəlman uşaqlarına əvvəl islam dininin şiə məzhəbini qəbul etdirir, bundan sonra isə onları orduya və dövlət qulluğuna götürürdülər)[3]. Mənbələrdə Şəkiyə vəkil təyin edilmiş Çələbinin də ulu babalarının xristian olduqları qeyd edilir. Amma Çələbinin ulu babaları Məlik Nəcəfqulunun ulu babalarından azı 100 il qabaq islam dininin qəbul etmişdilər (lakin şiə yox, sünni məzhəbini). Həmçinin, mənbələrdə Çələbinin də “ata babalarında böyüklük” olması, onun 1551-ci ildə Səfəvi ordusu ilə döyüşdə öldürülmüş Şəki xanı Dərvişməhəmməd xanın 7-ci, yaxud 6-cı nəslindən olması[qeyd 1], Dərvişməhəmməd xanadək babalarının bir-bir adları, atasının adı və atasının kəndxuda olması[4] qeyd olunur[2][4].

Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha birinci şikayəti və hər ikisinin “İran-Xarab”a getməsi

Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə Çələbinin vəkil təyin edilməsindən sonra onunla Məlik Nəcəf arasında münasibətlər heç də yaxşı olmamış və Məlik Nəcəfqulu ondan dəfələrlə Nadir şaha şikayətlər etmişdi. Məlik Nəcəfqulunun birinci – Nadir şah Dərbənd yaxınlığındakı “İran Xarab” adlı hərbi düşərgəsində olarkən etdiyi şikayəti isə az qala Çələbinin edamı ilə nəticələnəcəkdi. Kərim ağa Şəkixanov həmin hadisəni belə təsvir edir:

" Neçə vaxt bundan keçəndən sonra məlik şahın yanına gedər. Şah da “İran-Xarab”da imiş. Şaha ərz elər ki, Çələbi məni qoymur ki, şahın qulluğun rəiyyətə buyuram. Şahın qulluğunu tutmurlar. Nə özü qulaq asır, nə xalqı qoyur. Şah qəzəbnak olub, Çələbini istər, Çələbi şahın qulluğuna gedər. Şaha bunun gəlməyi məlum olur. Hüzura istər. Məlik də hüzurda varmış. Şah Çələbiyə acıqlanıb ki, mənim qulluğumu nə üçün qoymursan əmələ gələ? Bunu öldürün! Çələbinin boğazına kəndir salırlar. Bu halda, kəndir boğazında, ərz eləyər ki, başına dönüm, mənim təqsirim nədir, bihəq yerə məni öldürürsən? Şah buyurur ki, məlik deyir: Çələbi qoymur şahın qulluğu əmələ gələ. Ərz eylər ki, sənə fəda olum, məsələn şahdan bir qulluq gəlsə məlik dört-beş qulluq da onun üstünə qoyub rəiyyətə həvalə eylər. Mən deyirəm ki, şah məni vəkil edibdir. Razı olmanam ki, şahın rəiyyəti (ni) əbəs yerə xarab eləyəsən. Məlik bu səbəbdən xilaf yerə ərz eylər. Rəiyyət padşahın ixtiyarındadır.

Məlik bu sözdən çox qorxub, şah məlikə çox qəzəbnak olub, Çələbini mürəxxəs eləyib, irəlikindən artıq hökm verib. Çələbi şahın hüzurundan çıxıb, fərmanın alıb, Şəkiyə gəlir və (şah) məliki də çox söyüb, Şəkiyə göndərir. Şah gecə fikir eləyib, öz əmirlərinə buyurur ki, mənim hüzurumda bir kəsin həddi yoxdur ki, nəfəs çəkə. Şəkili Çələbi nə cürət sahibi varmış ki, boğazında kəndir cürət eləyib bu ərzləri mənə elədi? Heç sözün yanılmadı. Əlbəttə bundan bir xəta əmələ gələcək. Mənim zənnim xəta olmaz[5].

"

Hacı Çələbinin Qaraqaytaqla bağlılığı və onun köçündən 500 ailənin Dağıstanda Nadir şaha əsir düşməsi haqqında müəmmalı məlumatlar

Yuxarıda adı çəkilən “İran-Xarab” hərbi düşərgəsi Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşirdi və 1742-ci ilin iyun ayında Nadir şahın göstərişi ilə salınmışdı[6]. Şahın 1742-ci ilin noyabrında Dağıstanın şimalına – Terak çayı sahilinə, yürüş etdiyini, 10 fevral 1743-cü il tarixdə isə oradan təcili geri dönərək ordusunu Osmanlı sərhədlərinə apardığını[7] nəzərə alsaq, o zaman Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbinin 1742-ci ilin iyun – noyabr ayları arasında “İran-Xarab”da olduqlarını güman edə bilərik.

Maraqlıdır ki, o dövrün müəlliflərindən olan Məhəmməd Kazım isə həmin vaxt Dağıstanda – Qaraqaytaq yaxınlığında, hərəkət edən Hacı Çələbinin öz ailəsi də daxil olmaqla, başçılıq etdiyi icmanın 500 ailəlik köçünün Qaraqaytaqdan geri dönən Nadir şah ordusunun qarşısına çıxdığını və nəticədə hamısının əsir götürülərək bu düşərgəyə gətirildiyini yazır. Məhəmməd Kazıma görə, Nadir şah Dağıstanda olarkən – hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra)[8], o, eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytağa – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur:

" [Nadir şah] Xanəli xan Kuklana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin[qeyd 2] yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar[9]... Xanəli xan Kuklan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər[10]. "

Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən tarixi Qaraqaqaytaq vilayəti həmin vaxt müstəqil bir usmilik idi və onun başında usmi Əhməd xan dururdu. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə nədənsə onun adını heç çəkmir? Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən[qeyd 3] təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır[11] və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdırdığını da ehtimal etmək mümkündür. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdu. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir[12]. Yaxud, Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xanın hakimiyyəti dövründə (1760–1780) Şəki xanlığının Car və Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı[13]. Yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur[14] və s. Lakin Məhəmməd Kazımın Hacı Çələbi ilə bağlı məlumatlarının doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil. Amma bir şeyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, “Nameyi aləm arayi Nadiri”də Hacı Çələbinin və onun adamlarının Nadir şaha qarşı döyüşməsi barədə heç nə deyilmir. Əksinə onun ailəsinin və başçılıq etdiyi icmadan 500 ailənin Nadir şahın düşərgəsində hörmətlə qarşılandığını görürük. Kərim ağa Şəkixanov isə yazır ki, həmin vaxt Nadir şah Hacı Çələbini edam etdirmək istəyirmiş, amma fikrini dəyişərək onu əfv edibmiş və ona əvvəlkindən artıq imtiyaz verərək Şəkiyə göndəribmiş. Nə baş verib? Yaxud nə baş verə bilərdi? Bizə elə gəlir ki, Hacı Çələbi Nuxada Məlik Nəcəfqulu ilə yola gedə bilməyərək, yaxud hansısa başqa bir səbəbdənsə Şəkidə yaşayan öz tərəfdarlarını ailəvi şəkildə Qaraqaytağa köçürürmüş. Əgər Şəki mahalını 500 ailə (təxm. 2.000-2.500 nəfər) tərk edərdisə, o halda təbii ki, həmin mahaldan toplanan vergilərin həcmi də əhəmiyyətli şəkildə azalacaqdı. Ona görə də Məlik Nəcəfqulu bunu Nadir şaha çatdırmış, şah isə öz növbəsində Şəkidən köçənlərin geri qaytarılmasına göstəriş vermişdir.

Kərim ağa Şəkixanovda şəkililərin Nadir şaha əsir düşməsi və sonra əsirlərin geri qaytarılması barədə bir kəlmə də yoxdur. Lakin bu barədə Hacı Seyid Əbdülhəmiddə aşağıdakı məlumatlar var:

" Nadir şah Muğandan qoşun göndəribdir ki, Noxunu qarət edib, Hacı Çələbi xanı dutub aparalar, gəlib gecə Noxunun bir tərəfin qarət edib, Hacı Çələbini duta bilməyib, qayıdıb gediblər. Bədə Hacı Çələbi xan oğlu Həsən ağanı şah hüzuruna göndəribdir ki, qarət mallarını və əsirlərini təvəqqo edə. Şah da tənə və sərzənişlə əmvali–mənhubələrini (qarət olunmuş malları) verdirib və əsirlərini mürəxxəs edibdir[15]. "

Salman Mümtaz isə öz növbəsində Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdıqlarını bir qədər də geniş təsvir etməyə çalışır, hətta Nadir şahla Həsən ağa arasındakı qısa dialoqu da verir:

" Bundan başqa Nadir şah yenə iki il peydərpey Çələbi xan üzərinə yürümüş və heç bir şey əldə edə bilməyərək geri qayıtmışdır. Son gəlişində Nadir şah Şəkinin görkəmli evlərini, gözə gələn dükanlarını, yandırtmış və ətrafda olan bir neçə kəndlərin əhalisini də əsir sifəti ilə İrana sürgün etdirmişdi. Çələbi xan aparılan əsirlərin dalınca böyük oğlu Həsən ağanı göndərərək əsirləri geri istəmişdir.

Həsən ağa hüzura qəbul edilərkən arada aşağıdakı mükalimə olmuş və nəticədə də Çələbi xan yenə məqsuduna nail olmuşdu.

Nadir şah: – Ey bədzad, niçün sənin atan məndən rukərdan olub mənə itaət eləmədi?

Həsən ağa: – Sənə fəda olum, mənim o həddim yoxdur ki, sənə cavab verəm və nə o həddim yoxdur ki, atama bir söz deyə bilim. Mən qulluğuna ölməyə gəlmişəm, ya məni öldür və ya izn ver əsirləri aparım.

Həsən ağanın böylə cəsuranə danışmağı Nadir şahın xoşuna getdiyindən əsirləri azad edərək Həsən ağanı da mürəxxəs etmişdi[16].

"

Düzdür, Hacı Seyid Əbdülhəmid hadisənin 1746-cı ildə baş verdiyini göstərir, Salman Mümtaz da elə bu ili göstərir və həqiqətən də 1746-cı ilin mart ayının 3-dən Hacı Çələbi ilə Nadir şah arasında barışıq olmuşdur, sonra isə Hacı Çələbi oğlu Həsən ağanı hicri 1759-cu ilin (24.01.1746–12.01.1747) qışında Nadir şahın yanına göndərmişdir. Nadir şahın hicri 1159-cu ilin ramazan ayı (sentyabr/oktyabr 1746) tarixli fərmanında isə Həsənin adı çəkilir... Lakin məsələ burasındadır ki, birincisi, Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdığının əksinə olaraq, Nadir şah 1746-cı ildə Muğanda olmamışdır, o, həmin ilin 2 fevralında İsfahanda idi və göstərilən tarixdə İsfahandan Məşhədə yola düşmüş[17], sonra oradan Kələtə getmiş[18] və nəhayət həmin ilin dekabrında İsafahana geri dönmüşdür[19]. İkincisi isə Nadir şahın 3 mart 1746-cı il tarixli fərmanında həmin vaxt Hacı Çələbinin bir qrup şəkili ilə birlikdə Nadir şahın yanına üzrxahlığa gəlməsi göstərilir[20]. Bu tarixdən sonra Nadir şahın Nuxanı qarət etdirməsi və Nuxadan əsir aparaması inandırıcı görünmür. Hacı Çələbinin oğlu Həsən isə Nadir şahın yanına bu tarixdən sonra getmişdir. Buna görə də Hacı Seyid Əbdülhəmidin və Salman Mümtazın əsirlərin geri qaytarılması barədə bəhs etdikləri əhvalat daha çox 1742-ci il hadisəsinə uyğun gəlir.

Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha ikinci şikayəti və Hacı Çələbinin 100 tümən cərimə olunması

Kərim ağa Şəkixanova görə,

" Bir neçə vaxtdan sonra məlik, Hacı Çələbidən yenə pis sözlər şaha ərz elər. Şah mühəssil göndərir ki, Hacı Çələbidən yüz tümən cərimə alın. Mühəssil gəlib Hacı Çələbidən pulu istər. (Çələbi deyər) vermənəm, cürmüm nədir ki, cərimə verim, vermənəm. Bir neçə gün keçər. Sonra mühəssil deyər ki, pulu ver, yoxsa güclə döyərəm allam. Hacı Şeyxəli ki, Hacı Çələbinin əmisidir, deyər: “Çələbi, şahın nökəri ilə yüzləşmə, pulu ver”. Hacı Çələbi verməz. Hacı Şeyxəli çox dövlətli imiş. Oğluna deyər ki, get evimdən pul gətir, cəriməni verək. Hacı Çələbi deyər: sən də vermə. Hacı Şeyxəli onun sözünə baxmaz. Gətirər pulu verər. Mühəssil cəriməni alır, gedir. Şaha burda keçən işləri ərz eylər ki, Hacı Çələbi pulu vermirdi, əmisi verdi. Onu da qoymurdu. Sözünə baxmadı verdi[21]. "

Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha üçüncü şikayəti və Hacı Çələbinin Məlik Nəcəfqulunu öldürməsi

Kərim ağa Şəkixanova görə,

" Bir neçə vaxtdan sonra Məlik Nəcəf, padşaha Hacı Çələbidən yenə təqsir ərz elər. Şah bu dəfə Hacı Çələbini istər ki, hüzura gəlsin. Adam gəlir Hacı Çələbiyə deyər. Hacı Çələbi bilir ki, bu dəfə yenə şah buna şübhə edəcək[21]... "

Kərim ağa Şəkixanov Hacı Çələbinin bundan sonra çıxış yolu kimi öz adamları ilə gedib Məlik Nəcəfqulunu öldürdüyünü və Nadir şaha qarşı üsyan başlatdığını yazır və həmin hadisənin tarixinin hicri 1156-cı il (25.02.1743–14.02.1744) olduğunu göstərir[21].

Qeydlər

  1. ↑ Kərim ağa Şəkixanov, Hacı Çələbi xanın nəsil şəcərəsində Hacı Çələbi xanla Dərviş Məhəmməd xan arasında 6 nəfər (1.Baqi bəy; 2.Əlican; 3.Əsgər; 4.Allahverdi; 5.Əlican; 6.Qurban) (Kərim ağa Fateh, 1958, s. 15), Hacı Seyid Əbdülhəmid isə 5 nəfər (1.Baqi bəy; 2.Əlican; 3.Əsgər; 4.Əlican; 5.Qurban) (Hacı Seyid Əbdülhəmid, 1958, s. 27) olduğunu göstərir. Başqa sözlə, Kərim ağa Şəkixanovda adı çəkilən Allahverdi, Hacı Seyid Əbdülhəmiddə yoxdur.
  2. ↑ Aleksandra Kozlova bu adı “Хаджи Халеби” kimi oxuyur və onu “dağıstanlıların Nadir şah ordusuna qarşı rəhbərlərindən biri” kimi təqdim edir (Козлова А.Н. (1), 2011, с. 124, ком. 185). Lakin Tağı Musəvi bu adı “Hacı Çələbi” şəklində oxumuş və onu gələcək Şəki xanı Hacı Çələbi hesab etmişdir (Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə), 2023, ss. 136-137).
  3. ↑ Məhəmməd Kazım hadisənin hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra) baş verdiyini göstərir (Козлова А.Н. (1), 2011, с. 74).

İstinadlar

  1. ↑ 18. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı, 2023, ss. 128-131.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Kərim ağa Fateh, 1958, s. 15.
  3. ↑ 15. Şəki ölkəsi məlikliyi haqqında Şah Sultan Hüseynin fərmanı, 2023, s. 120.
  4. ↑ 4,0 4,1 Hacı Seyid Əbdülhəmid, 1958, s. 27.
  5. ↑ Kərim ağa Fateh, 1958, s. 15-16.
  6. ↑ Axworthy M., 2006, p. 237.
  7. ↑ Lockhart L., 1938, p. 209-211.
  8. ↑ Козлова А.Н. (1), 2011, с. 74.
  9. ↑ Козлова А.Н. (2), 2011, с. 75.
  10. ↑ Козлова А.Н. (3), 2011, с. 78.
  11. ↑ Мухаммад-Казим, 1961, с. 10.
  12. ↑ Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, 2012, ss. 27, 381-380.
  13. ↑ Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək, 2020, s. 220.
  14. ↑ Серебров А.Г., 1958, с. 180.
  15. ↑ Hacı Seyid Əbdülhəmid, 1958, s. 27-28.
  16. ↑ Mümtaz S., 1986, s. 80.
  17. ↑ Lockhart L. (2), 1938, p. 252.
  18. ↑ Lockhart L. (3), 1938, p. 254.
  19. ↑ Lockhart L. (4), 1938, p. 257.
  20. ↑ 19. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı, 2023, ss. 132-135.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Şəki xanlığının tarixindən, 1958, s. 17.

Ədəbiyyat

  1. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 128. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
    Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 120. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
    19. Şəki ölkəsinin məlikliyi vəzifəsi haqqında Nadir şahın fərmanı. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 132. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
  2. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 14-15.
  3. Hacı Seyid Əbdülhəmid. Şəki xanları və onların nəsilləri // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 26-27.
  4. Axworthy M. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant Paperback. — I.B.Tauris, 2006. — ISBN 978-1850437062.
  5. Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938
    Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938
    Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938
    Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938
  6. Mümtaz S. Məhəmmədhüseyn xan Müştaq // Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları = Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары. — B.: Yazıçı, 1986. — 10,000 nüsx. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 27 aprel 2024.


Mənbə — "https://sheki.org/wiki/index.php?title=Hacı_Çələbi_xan&oldid=64868"