Hacı Çələbi xan

Hacı Çələbi xan (?–1753) —

Hacı Çələbi xan

Haqqında məlumatlar

Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində

Hacı Çələbi xanın adı mənbələrdə ilk dəfə Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinin ikinci cildində, Nadir şahın Dağıstana etdiyi 1741 – 1742-ci il yürüşləri ilə bağlı olaraq çəkilir. Göstərilir ki Nadir şah Dağıstana daxil olduqdan sonra eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaq üsmiliyinə – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur. Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən Qaraqaqaytaqın usmisi həmin vaxt Əhməd xan idi. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə onun adını çəkmir. Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal edə bilərik. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir. Yaxud, Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xanın hakimiyyəti dövründə (1759–1780) Şəki xanlığının Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı. Və yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur və s. Lakin “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində olan Hacı Çələbi ilə bağlı aşağıdakı məlumatların doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil:

[Nadir şah] Xanəli xan Quqlana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar... Xanəli xan Quqlan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər.

Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi” əsərinində

Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərindən sonra Hacı Çələbi xanın adı çəkilən növbəti mənbə Molla Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi”dir. Bu yerli mənbədir və xronikadır, “Nameyi aləm arayi Nadiri”dən fərqli olaraq buradakı məlumatlar kifayət qədər dəqiqdir və heç bir mübahisə doğurmur. Əsərdə Şəki ilə bağlı məlumatlar 1730-cu illərin birinci yarısından başlasa da Hacı Çələbi xanın fəaliyyəti ilə bağlı ilk məlumat 1744-cü ilin payızına aiddir. Bu məlumatlar 1754-cü ilin yazına qədər davam edir, lakın Hacı Çələbi xanın ölümü haqqında heç bir məlumat yoxdur. Əsərdə heç yerdə Hacı Hacı Çələbi xanın xan titulu göstərilmir, o, sadəcə “Hacı Çələbi”, bəsən isə “Hacı” kimi təqdim olunur:

Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir... Yayda Təhməz xan öz ordusu ilə Xorasan tərəfə gedir. Hacı xanı Azərbaycana, Mustafa xanı İrəvana, Təhmurazı (Teymuraz) Tiflisə, onun oğlu İrakli xanı Kaxetə hakim təyin edir... Şamaxı xanı Hacı Çələbiyə sülh və barışıq təklif edir. O, bunu qəbul edir. Sonra nə olacağından qorxaraq 1159-cu ilin (24.01.1746–13.01.1747) qışında oğlunu Təhməzin yanına göndərir. Oğlu qayıdarkən Nadir şah onunla Şəkinin vəkili olan atası üçün 40 tümən göndərir. 1160-cı il (1747) yazın əvvəlində Nadir şah Seistan (Sistan) tərəfə gedir və burada güclü döyüşlər baş verir. Bundan sonra o, İranın ölkələrinin üzərinə əvvəllər olduğundan daha ağır xərac qoyur. Tiflisin hakimi Təhmuraz xan, bununla razılaşmayaraq ona qarşı çıxır. O, şəhərin rəisləri və oğlu İrakli xanla Tiflisi tərk edərək Qerxana tərəfə qaçır. Yolda ona qoşulan gürcülərlə, şəkililərlə və şirvanlılarla Şamaxıya (...?) yanına gəlir. Onların arasında iki min üç yüz nəfərlik ordu ilə Əli xan da var idi. Bunların hamısı xorasanlı idilər və Şamaxıya köməyə və onu qorumağa gəlmişdilər. O (Əli xan), qardaşının gözlərini çıxardığına görə Nadir şahdan ayrılaraq onlarla (xorasanlılarla) birlikdə Şəkiyə gəlmişdi. Gəncə, Samux, İrəvan və İranın digər şəhərləri və təbəələri də xəracın ağırlığına görə ona (Nadir şaha) qarşı çıxdılar. Surxay xan 150 nəfər ilə Şəkiyə gələrək şəkililərlə Hacı Çələbini, Qəbələnin nümayəndələri ilə Səfərəlini və Əli xan Qacarı, Şamaxının, Şirvanın və Ərəşin nümayəndələri ilə Hacı Məhəmməd Əlini öz yanına çağırır. Onlar onun hakimiyyətini qəbul edirlər və ona peşkəş verirlər. O, Qazmalara, burada şəhər (paytaxt?) salmaq üçün getdikdən sonra onunla Hacı Çələbi arasında münaqişə baş verir. O, Catruxa gedir və burada qızdırmadan ölür... Sonra Surxay xanın oğlu (Məhəmməd xan) Dağıstandan ordu yığaraq Hacı Çələbidən intiqam almağa hazırlaşır. O, Quba Muskura gəlir və burada Quba xanı (Hüseynəli xan), Dərbəndin sultanı və başqaları ilə onun arasında dava düşür. O, ordusunun az olduğuna görə Qumuqa qayıdır... Gəncənin başçıları Hacı Çələbini Gəncə şəhərinə çağırırlar. Onların bəziləri qızılbaşların qorxusundan onun (Hacı Çələbi xanın) yanında qalırdılar. O, (Hacı Çələbi) Əli xan Qacarla Gəncə şəhərinə gəlir və 1160-cı il (1747) yayın ortalarına qədər burada qalır

20 iyun 1747-ci il tarixdə Xorasanda Nadir şaha qarşı həyata keçirilmiş sui-qəsd nəticəsində o, öldürüldü.

Bu vaxt Əmir Aslan xan İrəvanda, Hacı Çələbinin yanında olan Əli xan isə Təbrizdə idi... Azərbaycan ölkəsi 1161-ci ilədək (02.01.1748–22.11.1748) hakimsiz qalır. Bu vaxt Şamaxının rəisi Hacı Məhəmmədəli, Qəbələnin rəisi Səfərəli, Şəkinin rəisi Hacı Çələbi idi. Hacı Çələbi vəkildən qorxaraq Şəkiyə getdikdən sonra Gəncənin rəisi Məhəmmədrəhim idi... Surxay xanın oğlun un Bundan sonra Azərbaycan ölkəsinin şahı adının iddiasında olan sərdar Əmiraslan xan gəlir. O, fərmanlarla Gəncəni Məhəmmədqulu xana, Şamaxının naibliyini Surxay xanın oğlunun yanında olan Əhməd xan Muğanlıya, Şəkini Hacı Çələbiyə, İrəvanı Kazım xana verir... Əmiraslan xan Bərdədən Ərəşə gəlir. Ərəşin əhalisi qaçır. Ordu onların dalınca düşərək çoxlarını öldürür, əsir tutur, qarət edir. Hacı Çələbinin oğlu (Həsən ağa) onların məkrindən qorxaraq yüz nəfər şəkili ilə pusquda durmuşdu. Onlar qızılbaş qoşununun bir dəstəsi ilə üzləşərək vuruşurlar. Qızılbaşlar başqa dəstələrinin yanına qaçırlar və (daha çox adamla) qayıdaraq onu və dəstəsindən qırx nəfər gənci öldürürlər. Əmiraslan xan onun (Həsən ağanın) öldürüldüyünü eşitdikdə çox heyfslənir, onun rəngbərəng xətlərlə kəfənlənmiş, qızıl və gümüş mələfələnmiş başını təəsüfləndiyini ifadə edən məktubla birlikdə atasına göndərir və başqa oğlunu öz yanına tələb edir. Oğlu onun yanına göndərilir və bir müddət onun yanında qaldıqdan sonra üç yüz tümən miqdarında qızıl, gümüş və xələtlər alaraq onun icazəsi ilə geri qayıdır. Şəkililər Əmiraslan xanla müqavilə bağlayırlar. Bundan sonra o, əsgərlərini Qəbələyə göndərir. Onlar öldürürlər, əsir tuturlar, qarət edirlər və Ərəşdə olduğu kimi bnurada da çoxlu ziyan vururlar. Bundan sonra Əmiraslan xan otuz minlik ordusu ilə Bərdədə yerləşir. Bundan sonra Abdulla bəy Gəncəyə gəlir və ondan (Əmiraslan xandan) qoşun istəyir. O, Abdulla bəyi vali təyin edir və ona Tiflisin və Kaxetin fərmanlarını və səkkiz minlik ordu verir. Məhəmmədquqlu xanı, Kazım xanı və Əli xanı da onlarla göndərir. Zaxur vilayətinə, Car-Talaya, Cınıxa da əmr edir ki, onlarla birlikdə Gürcüstanı işğal etməyə getsinlər. O, Hacı Çələbiunin oğlunu otuz nəfərlə şəkililəri xidmətə çağırmağa göndərir. Əmiraslan xan Bərdədən və Əhməd xan Muğanlı Şamaxıdan Təbrizə tərəf qayıdırlar. Abdulla bəyin əsgərləri Gəncəyə çatanda Hacı Çələbi onun yanına xidmətə cəlb etməyə göndərilmiş adamları öldürür və qızılbaşlardan ayrılır... Bu vaxt İbrahim xanın oğlu İbrahim mirzə özünü şah elan edərək Təbrizə gəlir və Azərbaycanın bütün xanlarını yanına çağırır. Onlar onun şahlığını qəbul edirlər və o, hamıya, hətta Hacı Çələbiyə də fərmanlar verir... 1162-ci il qışın axırlarında (1749-cu ilin mart ayının birinci yarısı) Əhməd xan Muğanlı İbrahim şaha qarşı çıxaraq böyük bir ordu ilə və eliylə Şamaxıya gəlir və Köhnə Şamaxıda yerləşir. O, Hacı Məhəmmədəli və Şamaxının digər əyanları ilə, həmçinin Hacı Çələbi ilə də müqavilə bağlayır və yayın əvvəllərində Şamaxı şəhərini fəth etməyə çıxır. Surxay xanın oğlu Məhəmməd də öz adamlarını ona köməyə göndərir. Şamaxının və Şirvanın əhalisi Hacı Çələbi və Şəki ilə birləşir və döyüşməyi qərara alır. Döyüşdə Əhməd xan Muğanlının qardaşı Rzaqulu xan, Baku xan və Əhməd xan öldürülürlər... 1162-ci ildə (22.12.1748-11.12.1749) Nadir şahın qatili Məhəmməd xan hakim olmaq iddiası ilə İrəvana gəlir. Lakin onu qəbul etmirlər. O, Pənah xandan və Hacı Çələbidən kömək istəyir. Onlar öz orduları ilə çıxırlar və tələb edirlər ki, onlarla birlikdə Car da Vilayətlə çıxsın. İrəvanın əhalisi İrakli xanı və Təhmuraz xanı köməyə çağırır. Onlar öz orduları ilə İrəvana gəlirlər və Məhəmməd xanı axtarırlar, onun xəzinəsini və əhlini qarət edirlər. Məhəmməd xan Pənah xanın və hacı Çələbi xanın yanına qaçır. (İrakli və Təhmuraz) Şəmkirə çatanda o, atası ilə Sınıq Körpü tərəfə qayıdır. Hacı Çələbi və Pənah xan onlara tərəf gedib yaxınlıqlarında dayanırlar. Onlar İrakli xana sülh təklif etdikləri vaxt Məhəmməd bəy Vilayətin qoşunu ilə Bakir kəndinə hücum edir, onu yandırır və çoxlu qənimət toplayaraq Urdo-ağıza qayıdır ki, səhər tezdən Meşxaana və Mirzaana hücum etsin. Bu vaxt Pənahəli xanın və Hacı Çələbinin yanında olan bizim adamlarımız məktubla gəlirlər və xəbər verirlər ki, iki ordu arasında müqavilə bağlanıb, bu şərtlə ki, Məhəmməd xanın əhli ona qaytarılsın və kafirlərin ordusu Gürcüstana qayıtsın. Bundan sonra Vilayətdən olanlar pərişan halda öz kəndlərinə qayıdırlar... Bundan sonra Pənah xan Gəncəni almağa gəlir və Kilisəkənd kəndində dayanır. Kim bacarırsa qalaya sığınır. Bayırda qalan şəhər əhalisindən və ermənilərdən Pənah xan çoxlu qənimət toplayır. Bu vaxt Gəncə xanı Şahverdi xan Car-Taladan, Həcı Çələbidən və İraklidən kömək istəyir. Pənah xan da Car-Talanın başçılarını və Hacı Çələbini yanına məsləhətə çağırır. Bunlar hamısı bir yerə yığışaraq öz aralarında sülh bağlayırlar. Şahverdi xan Pənah xana yüz tümən verməyə boyun olur. Pənah xan da Gəncə qalasına olan təmənnasından əl çəkir. Bundan sonra barışanlar dağılışırlar. Üç gün sonra böyük ordu ilə Təhmuraz və İrakli xan gəlirlər. Rzaqulu xan sülhü pozmağı tələb edir. Hacı Çələbi bununla razılaşır. Onlar Pənah xanın dalınca Araza (Ərəşə?) yollanırlar. Pənah xan ordusu ilə qaçır və Arazdan (Ərəşdən?) o yana sıxışdırılır. İrakli xanın yanında üç yüz nəfərlə Hacı Çələbinin oğlu vardı. O, Ərəşə kafirlərə kömək etmək üçün gəlmişdi. Onlar birlikdə Pənah xanın ölkəsini və yaşayış yerlərini xaraba qoyurlar, öldfürür, əsir tutur, qarət edirlər. Pənah xan qaçıb xilas olduğu üçün hamı istədiyini edərək yerlərinə qayıdır. Bundan sonra Pənah xanın yanında olan bəyəhmədli Məhəmmədəli xan Hacı çələbinin yanına qayıdır və o (Hacı Çələbi) ona Pənah xanın torpaqları üçün fərman verir... Bundan sonra səkkiz minlik Dağıstan ordusu Balakənə gəlir və Car-talaya onlarla birlikdə Gürcüstana yürüşə çıxmaq təklif edilir. Dağıstanlılar qışı onlara kömək üçün Balakəndə qalacaqlarına söz verirlər. Car-Talalılar ordularına rəis tələb edirlər. Çünki onların başçıları yox idi... Car-Talalılar Hacı Çələbini tələb etdilər, o isə gəlmədi və dedi: “Mənimlə İrakli xan arasında and-amanla sülh bağlanılıb və mən ona qarşı çıxa bilmərəm. Həm də Dağıstan ordusuna etibar etmək olmaz. Çünki onlarda ədalət və haqq, vəd və ittifaq yoxdur. Onlar heç kimin sözünə qulaq asmırlar və halalı haramdan ayırmırlar”... 1164-cü ilin əvvəllərində (1750-ci ilin axırları) İrakli xan və Təhmuraz Cardan iki nəfər istəyirlər. Carlılar iki nəfəri onların yanına Tüflisə göndərirlər. Onlar yalnız bu şərtlə sülh bağlamağa razı olurlar ki, car-talalılar Yenisel nahiyəsini tərk etsinlər və Qazax kəndinin onlardan yeniselə qaçmış əhalisini qaytarsınlar. Carlılar bunların hiç birinə razı olmurlar. O (Teymuraz), otuz min nəfərlik ordu ilə Qanıq (çayının) üstündəki körpünü möhkəmlətmək üçün zəncirlərlə və dirəklərlə və (...) Top Qaraağaca gəlir. Qanığı keçərək Danaçıya yaxınlaşır. Car-talalılar Həcı Çələbinin və Məhəmməd bəyin yanına adamlarını göndərir. Bu vaxt hər iki vali ilə hacı çələbi arasında möhkəm andlarla kəsilmiş saziş vardı. Onların (Hacı Çələbi və Məhəmməd xanın) arasında balaca bir ixtilaf var idi. And içərək barışır və ittifaq bağlayırlar. Vilayət də onların hər ikisi ilə ittifaq və müqavilə bağlayır və din düşmənlərinə qarşı çıxmağa çağırır. Məhəmməd bəy (yola) çıxaraq Çobankola, Hacı Çələbi isə Cəlayirə yaxınlaşır. İrakli xanın və Təhmurazın elçisi onlara (İrakliyə və Teymuraza) carlıların tədarükü haqqılnda xəbər gətirdikdə, onlar ağır yükləri və zəncirləri Top Qaraağaca göndərirlər və Cara hücum etməyə qorxaraq birbaşa atlı və piyada dəstələri ilə hacı Çələbinin üstünə gedirlər. Məhəmməd bəy minə yaxın döyüşçü ilə Çobankoldan onun köməyinə gəlir. Kafirlərin əsgərləri axşamüstü Danaçıdan çıxır və dan yeri ağaranda Haça Qirmaya çatırlar. Günəş doğanda Cəlair tərəfə keçir və səngər quraraq səhərədək orada qalırlar. Hacı Çələbi və Məhəmməd bəy Calairin yanındakı dərədə idilər. Axşam bu haqda Cara xəbər çatır. Car, Tala və təəbələri (yola) çıxırlar və gün batan vaxt gəlib döyüşün üstünə çıxırlar. Onlar gəldikdə əvvəlcə kafirlərin süvari dəstələri, sonra da piyadaları geri çəkilir. Onlardan on beş min nəfər öldürülür, təqribən iki min nəfəri çayda boğulur və min nəfərə yaxını soyuqdan ölür. (Gürcü ordusundan əsir düşmüş) müsəlmanları azad edirlər, (əsir düşmüş gürcülərdən) iki yüz nəfər islamı qəbul etdiyi üçün Qarabağ tərəfə buraxılır. Müsəlmanlar çoxlu qənimət – dəvə, at, eşşək, qatır, silah, çoxlu xəzinə – qızıl, gümüş əldə edirlər. Bu döyüş və qırğın 1164-cü il balıq bürcünün əvvəllərində rəbiül-əvvəl ayının bazar ertəsi (1751-ci il fevralın 22-də). Zülhiccənin ortaları (noyabr ayının əvvəlləri) Şahverdi xanın, Pənah xanın, Məhəmməd bəyin, Car-Talanın adamları Hacı Çələbinin yanına Nuxaya toplaşaraq Top-Qaraağacdan Gürcüstana yürüş etmək barədə məsləhət edirlər. Lakin sözləri düz gəlmir və saziş baş tutmur. Sonra zilhiccənin axırlarında (noyabr ayının ortaları) Şahverdi xan və Pənah xan Hacı Çələbinin əmri ilə birləşərək Erməni Xəmsəsinin bəzi yerlərinə hücum edirlər. Döyüş bitdikdən və Pənah xan ondan ayrıldıqdan sonra Hacı Çələbi və oğlu əsgərləri ilə birlikdə Şahverdi xanı öldürmək və ya onu tutmaq üçün Samuxa gedirlər. O (Hacı Çələbi), Car-Talaya xəbər göndərir ki, üç günə qüvvələrini götürüb Samuxa gəlsinlər. Onlar bir saata onun yanına gəlirlər və öyrənirlər ki, o (Hacı Çələbi), gürcülərlə əlaqədə olduğu üçün Şahverdi xanı öldürmək və ya tutmaq üçün gedir. O, Car-Taladan xahiş edir ki, onlar kür çayını keçməsinlər, vəd olunan vaxt Top-Qarağaca getsinlər. Onlar razı olmurlar. Hacı Çələbinin oğlu ordusu ilə Car-Talanın, Muxaxın dəstələri ilə gecəynən yola çıxır. Onlar səhər Gəncə ilə Əhmədlinin arasına çatanda Şahverdi xan Hacı Çələbinin xəyanətindən xəbər tutur və iki topu, qatırları, atları, otuz çadırı və əşyaları tərk edərək qalaya qaçır. Car-talalılar Gəncəni və onun qoşununu, bütün Qarabağı, min beş yüz evdən ibarət Şəmkir elini qarət edərək Hacının izni ilə geri qayıdırlar. Car, Muxax, İlisu bu eli öz aralarında bölüşdürürlər. hacı öz ordusu ilə Gəncə şəhərinin aşağı hissəsində qalır. Bundan sonra Şirvanın, Şamaxının, Muğan xanın və başqalarının yeddi minlik piyada və suvari qoşunu gəlir. Onun (Hacı Çələbinin) yanında qalan Carın rəisləri, sonra İlisu icması gəlir və hacı Çələbi qalan qatır və on çadırı Şahverdi xana qaytararaq ondan sülh və barışıq istəyir və Gürcüstana (yürüşə) çıxmağı xahiş edirlər. O, razı olmur. Pənah xan da ona (Hacı Çələbiyə) etibar etmədiyi üçün gəlmir. Zülhiccə ayının əvvəllərində (1751-ci il oktyabrın axırları) o, qoşunu ilə Abruş buruna qayıdır. Məhəmməd bəy, bütün Vilayət bura yığışır və onlar qışın axırlarında Gürcüstana çıxmağı qərara alırlar. Burada ordular ayrılır. Bu vaxt böyük ordu ilə Təhmuraz xan ilə İrakli xan Gəncəyə gəlirlər və Şahverdi xandan qardaşı Qoçu xanı, bacısı oğlu Xudada bəyi və Gəncənin digər başçılarını girov istəyirlər. Sonra Pənah xan və Kazım xan da həmin tələb ilə Gəncəyə gəlirlər. Hamısı bu qərara gəlir ki, Qarabağın rəiyyətini Hacı Çələbinin ixtiyarından çıxarsınlar. Hacı Çələbi Dərbənddən qoşun yığaraq Ərəş tərəfə Bilicikə gətirir. Vilayət onunla etibarlı ittifaqda idi. Bu vaxt iki vali ziyafətdə olarkən Şhverdi xanı, onun qardaşı Rzaqulu xanı, Pənah xanı, Kazım xanı və başqa rəisləri və onların təbəələrini etibarsız sayaraq həbs edir. Onların və əsgərlərinin mallarını, atlarını, yabılarını, eşşəklərini, qatırlarını, mal-qaralarını, hərbi sürsatlardan silahlarını, tüfənglərini, nizələrini əllərindən alırlar. Onların arasında hərc-mərclik düşür. Məhbuslar hərə bir yana dağılışırlar. Bəziləri döyüşdə öldürülür, bəziləri qaçır. Valilər qışın axırına təsadüf edən cümədəüləvvəl ayının 16-da (1752-ci il aprelin 1-i) şənbə günü Gəncə qalasına hücum etdilər. Valilər Gəncə qalasını tələb edəndə Gəncə əhalisi Hacı Çələbini, Şamaxının hakimi Məhəmmədəli xanı və Şirvanın digər rəislərini çağırırlar. Həmin ayın 17-si, bazar günü Hacı Kür çayının üstündəki körpüdə dayanmışdı. O, Körpüdən Qarabağ tərəfə keçir və bütün Şirvanın və digər yerlərin rəisləri ilə bazar ertəsi, ayın 18-də gürcülərin üzərinə gedir. O, Gəncənin yanında dayanır. Gürcülər Gəncənin aşağı hissəsindən yuxarı hissəsinə keçirlər. Hacı Gəncə şəhərinə daxil olur və meydanda yerləşir. Gürcülər şənbə günü, cümədəüləvvəl ayının 23-də yerlərindən tərpənib qaçmağa hazırlaşarkən Hacı onların getməsindən xəbər tutur və dallarınca düşərək yolda onlara çatır. Gürcülər yolda düşərgə salır, səngərlər qurur və möhkəmlənirlər. Qarşıdurma və döyüş həmin şənbə günü günortadan axşamadək davam edir. Hər iki tərəf tüfənglərdən, oxlardan, nizələrdən istifadə edirdi. Kafirlər çətinə düşdüklərini görüb qaçırlar. Gürcü əsgərləri Allah talanın köməyi ilə darmadağın edilirlər, onların müttəfiqləri dağılışır. Bəziləri öldürülür, əsir düşür, həbs edilir, qalanları qaçır. (İrakli və Teymuraz tərəfindən) həbs olunan xanlar xilas olurlar. Valilər gürcü ordusunun başçıları ilə qaçırlar. Onların bütün malları, dəvələri, qatırları, eşşəkləri, çadırları, topu, heyvanları və başqa şeyləri islam ordusuna qalır... Bazar ertəsi günü – döyüş gedən şənbə günündən üç gün sonra, Car ordusu da gəlir. Sonra Baydarın, Bozcalunun (Borçalı), Qazaxın, Şəmsəddinlinin nümayəndələri gürcülərdən əllərini üzərək Hacının və Carın rəislərinin yanına gəlirlər və and içərək söz verirlər ki, Buğa bürcünün ortalarında (mayın əvvəllərində) bu islam ordusu ilə Tiflis şəhərinə, Gürcüstana yürüşə çıxacaqlar. Pənah xanın rəiyyətini onun (Pənah xanın) ixtiyarında qoyurlar. Onlar (rəiyyət) Cavanşir tayfasından idi. Kazım xanın Qaradağdan olan, Şahverdi xanın Qarabağdan olan, Suanverdi (Sübhanverdi) xanın Qazaxdan olan rəiyyətlərini də onların ixtiyarında saxlayırlar. Bütün bunlar 1165-ci ildə baş verir (20.11.1751–07.11.1752). Həmin il Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi qazaxlıların çağırışına görə onları kafirlərdən qorumaq üçün iki min nəfərlə Qazaxa gəlir. Hacı Çələbi də Ərəşə gəlir. Hacı Məhəmmədəli, Səfərəli, Abdurrəhman və Şirvanın digər başçıları gəlmirlər. Yalnız Ağarza bəy gəlir. O, Ağakişi ilə gedir. Qız (Sünbül) bürcünün bürcünün axırlarında (sentyabrın axırlarına yaxın) o, zorla Qazaxdan vergi yığır. Qazaxlılar xəracın ağırlığından narazı olaraq İrakli xanla birləşirlər. Onunla (İrakli xanla) çərkəs əsgərləri var idi. İraklinin əsgərləri Ağakişiyə hücum edir. Ağakişinin əsgərləri geri çəkilir. Üç yüz nəfər öldürülür və əsir tutulur. Yığılan vergi və atasına göndərdiyi istisna olmaqla onlara (gürcülərə) qalır. Üç gün qabaq Ağakişinin geri çəkilməsi xəbərini alan Şirvanın, Şamaxının, Vilayətin rəisləri gəlirlər. Onlar müqavilə bağlayırlar və Qurban bayramından sonra Allahın köməkliyi ilə Gürcüstanı dağıtmaq üçün bütün qoşunları birləşdirərək Top-Qaraağaca çıxmağı qərara alırlar. Yürüş şəvval ayının əvvəllərinə (avqustun əvvəllərinə) təyin olunur. Lakin bu müqaviləyə görə nəzərdə tutulan yürüş baş tutmur. 1166-cı ildə (08.11.1752–28.10.1753) Şirvanın və Vilayətin başçıları Hacı Çələbi ilə sözləşirlər ki, Qoç bürcünün əvvəllərində (martın axırları) Top Qaraağaca çıxsınlar və məclisdə şərt qoyurlar ki Vilayət otuz qayıq düzəltsin. Onlar qayıqları hazırlayırlar. Lakin Hacı Çələbi müqaviləni pozur, Şamaxını mühasirəyə almağa gedir. Çünki Məhəmmədəli ona qarşı çıxmışdı. Vilayətin əsgərləri, Ağamoğlanın, Abdurrəhman sultanın, Ağarza bəyin dəstələri də onunla gedir. Qoşunlar Şamaxının əkin sahələrini korlayırlar. Vilayətin rəisləri bu tədbirdən imtina edərək geri qayıdırlar. Sonra Quba xanı (Hüseynəli xan), Səfərəli, Şamxalın qardaşı, Qaytaq usmisinin oğlu, Tabasaranın qazısı Hacı Məhəmmədəliyə köməyə gəlir. Döyüş başlanır, Hacı Çələbinin ordusu geri çəkilir. Abdurrəhman sultan üç yüz nəfərlə ölür, iki yüz nəfər isə əsir tutulur və soyilaraq buraxılır. Hacı Çələbinin səngərində yığılan xəzinəsi, atları, qatırları və dəvələri Hacı Məhəmmədəlinin və Quba xanının əlinə keçir. Sonra Hacı Vilayətin nümayəndələrini yığır, onlarla xeyirdə-şərdə bir olmaq haqqında müqavilə bağlayır. Ağamoğlanı onun məkrindən qorxaraq öldürür. Hacı Çələbi mərhum Ağamoğlanın məmləkətinə öz adamını təyin edir. Şaban ayının əvvəllərində (1753-cü il iyunun əvvəlləri) Hacı Məhəmmədəli Quba xanına, Səfərəliyə və Murad xana qarşı çıxaraq Hacı Çələbi ilə ittifaq bağlayır. Quba xanı, Səfərəli və Murad xan Hacı Məhəmmədəlinin üstünə gedir. O, Hacı Çələbidən kömək istəyir. O (Hacı Çələbi), kömək üçün onun yanına Şəki ordusu ilə Ağakişi bəyi göndərir.Hacı çələbi dəfələrlə Carı bunların ikisinə (Hacı Məhəmmədəliyə və Ağakişiyə) köməyə çağırır. Lakin onlar gəlmirlər. Bunlar 1166-cı ildə (08.11.1752–28.10.1753) baş verir. Bu qarşıdurma, çağırış və tələb Xərçəng bürcünə təsadüf edən ramazan ayında (1752-ci ilin iyul ayı) olur. Zülhiccənin əvvəllərində (sentyabrın axırları) Ağakişi Hacı Məhəmmədəlinin izni ilə Nuxaya qayıdaraq Vilayətin ordusunu tələb edir. Onlar Şamaxıdan rüşvət aldıqları üçün Car ilə aralarında ixtilaf olduğu üçün gəlmirlər. Sonra Car-Tala adamları Əli Sultan Kişli ilə birlikdə Quba xanı və Hacı Məhəmmədəli xanı barışdırmağa gəlirlər. Quba xanı və Səfərəli bu nəsihəti qəbul etmirlər. Sonra Quba xanı və Səfərəli Şamaxı xanının və Ağarza bəyin qoyunlarını və mal qarasını ələ keçirərək Kürün sahilindən bəyin səksən min qoyununu, altı min iribuynuzlu heyvanını, iki yüz atını aparırlar. Kişli Əli Sultan və Car-Talanın adamları qayıtdığına görə Hacı Məhəmmədəli və Hacı Çələbi Car-Taladan və Vilayətin digər yerlərindən hər ləzgiyə üç tümən, hər bulqadara və muğala bir tümən məvacib vermək şərti ilə ordu çağırır. Vilayətin birləşmiş qoşunu çıxır və Tozanakça kəndinə çatanda Quba xanı və onunla olanlar Göyçaydan qaçırlar. Qoşun Şamaxı tərəfdən görünəndə Quba xanı iki topunu qoyub ordusu ilə Köhnə şəhərin yanından qaçır. Qoşun Şamaxının yanında yerləşir. Səfərəli, Murad xan və Ağamoğlanın qardaşı burada Hacı Çələbi, hacı Məhəmmədəli və Ağa Rza bəylə barışırlar. Sonra bütün Şirvanın rəisləri nəinki Hacı Məhəmmədəli və Həcı Çələbi ilə müqavilə bağlayır, hətta hər ləzgiyə verilən məbləği dörd tümənə, hər bulqadara və muğala verilən məbləği iki tümənə qaldırırlar. Ümumi məbləğ min iki yüz tümən edir. Qoşun qayıtdıqdan sonra Hacı Çələbinin əmri ilə Ağamoğlanın qardaşı Tahir öldürülür. 1167-ci il balıq bürcünün əvvəllərində (1754-cü il fevralın axırları) Hacı Məhəmmədəli xan, Hacı Çələbi və Şahverdi xan Vilayətin qoşunundan tələb edirlər ki, dolça bürcündə (yanvar-fevral) Pənah xana qarşı çıxsınlar. Şahverdi xan ləzgi qoşununa üç min tümən vəd edir... Xanlar Pənah xanın qalasına hücum edərək beş-altı gün vuruşduqdan sonra Pənah xanın yanına adam göndərir və sülh təklif edərək şərt qoyurlar ki, o, Quba xanı Şirvana gələrkən onun yanına (Qarabağa) qaçmış Məhəmmədəli xanın dörd yüz evlik rəiyyətini qaytarsın. Şahverdi xanın Qaynaqla birlikdə Kür çayından Gəncəyədək Kürək (çayı ətrafındakı) torpaqlarını qaytarsın. Pənah xan bunların hamısı ilə razılaşır və nə tələb olunurdusa verərək sülh bağlayır.

Ədəbiyyat

1. Козлова А.Н. Поднятие знамени его величеством сахиб-кираном в еторону Ширвана. Его возвращение во второй раз в Дагестан. Переселение лезгинских племен в Хорасан // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 74 – 75. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

   Козлова А.Н. Овладение крепостью Дюбск Рахим-ханом узбеком. Доставка лезгинских пленных ко двору мирозавоевателя, насильное содержание жен табасаранских предводителей и прочих в непотребном месте. Просьба Гани-хана афганца // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 78. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

   Козлова А.Н. Комментарий // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 124. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.

2. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 136-137. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
3. Mahmudov Y.M.,... III fəsil. Şəki xanlığı // Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək. — AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı, 2020. — Səhifələrin sayı:  702. — Səh.: 220.
4. Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2012. — II  cild. — Səh.: 27, 381 – 380.
5. Мухаммад-Казим. Предисловие // Поход Надир-шаха в Индию (Извлечение из Та'рих-и-аламара-йи надири) / (пер. П. И. Петрова). — М.: Издательство восточной литературы, 1961. — Səh.: 10. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 19 Dec 2007 - 30 Dec 2022.
6. Серебров А.Г. Историко-этнографическое описание Дагестана 1796 г. // История, география и этнография Дагестана XVIII — XIX вв. Архивные материалы. — М.: Издательство восточной литературы, 1958. — С. 180. — 367 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 29 Nov 2011 - 18 Jan 2022.
7. Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 44-45. — ISBN 5-86974-384-9.

   Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 46. — ISBN 5-86974-384-9.