41.108
redaktə
→Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi” əsərinində
| Sətir 80: | Sətir 80: | ||
Bundan sonra səkkiz minlik Dağıstan ordusu Balakənə gəlir və Car-talaya onlarla birlikdə Gürcüstana yürüşə çıxmaq təklif edilir. Dağıstanlılar qışı onlara kömək üçün Balakəndə qalacaqlarına söz verirlər. Car-Talalılar ordularına rəis tələb edirlər. Çünki onların başçıları yox idi... Car-Talalılar Hacı Çələbini tələb etdilər, o isə gəlmədi və dedi: “Mənimlə İrakli xan arasında and-amanla sülh bağlanılıb və mən ona qarşı çıxa bilmərəm. Həm də Dağıstan ordusuna etibar etmək olmaz. Çünki onlarda ədalət və haqq, vəd və ittifaq yoxdur. Onlar heç kimin sözünə qulaq asmırlar və halalı haramdan ayırmırlar”... | Bundan sonra səkkiz minlik Dağıstan ordusu Balakənə gəlir və Car-talaya onlarla birlikdə Gürcüstana yürüşə çıxmaq təklif edilir. Dağıstanlılar qışı onlara kömək üçün Balakəndə qalacaqlarına söz verirlər. Car-Talalılar ordularına rəis tələb edirlər. Çünki onların başçıları yox idi... Car-Talalılar Hacı Çələbini tələb etdilər, o isə gəlmədi və dedi: “Mənimlə İrakli xan arasında and-amanla sülh bağlanılıb və mən ona qarşı çıxa bilmərəm. Həm də Dağıstan ordusuna etibar etmək olmaz. Çünki onlarda ədalət və haqq, vəd və ittifaq yoxdur. Onlar heç kimin sözünə qulaq asmırlar və halalı haramdan ayırmırlar”... | ||
1164-cü ilin əvvəllərində (1750-ci ilin axırları) İrakli xan və Təhmuraz Cardan iki nəfər istəyirlər. Carlılar iki nəfəri onların yanına Tüflisə göndərirlər. Onlar yalnız bu şərtlə sülh bağlamağa razı olurlar ki, car-talalılar Yenisel nahiyəsini tərk etsinlər və Qazax kəndinin onlardan yeniselə qaçmış əhalisini qaytarsınlar. Carlılar bunların hiç birinə razı olmurlar. O (Teymuraz), otuz min nəfərlik ordu ilə Qanıq (çayının) üstündəki körpünü möhkəmlətmək üçün zəncirlərlə və dirəklərlə və (...) Top Qaraağaca gəlir. Qanığı keçərək Danaçıya yaxınlaşır. Car-talalılar Həcı Çələbinin və Məhəmməd bəyin yanına adamlarını göndərir. Bu vaxt hər iki vali ilə hacı çələbi arasında möhkəm andlarla kəsilmiş saziş vardı. Onların (Hacı Çələbi və Məhəmməd xanın) arasında balaca bir ixtilaf var idi. And içərək barışır və ittifaq bağlayırlar. Vilayət də onların hər ikisi ilə ittifaq və müqavilə bağlayır və din düşmənlərinə qarşı çıxmağa çağırır. Məhəmməd bəy (yola) çıxaraq Çobankola, Hacı Çələbi isə Cəlayirə yaxınlaşır. İrakli xanın və Təhmurazın elçisi onlara (İrakliyə və Teymuraza) carlıların tədarükü haqqılnda xəbər gətirdikdə, onlar ağır yükləri və zəncirləri Top Qaraağaca göndərirlər və Cara hücum etməyə qorxaraq birbaşa atlı və piyada dəstələri ilə hacı Çələbinin üstünə gedirlər. Məhəmməd bəy minə yaxın döyüşçü ilə Çobankoldan onun köməyinə gəlir. Kafirlərin əsgərləri axşamüstü Danaçıdan çıxır və dan yeri ağaranda Haça Qirmaya çatırlar. Günəş doğanda Cəlair tərəfə keçir və səngər quraraq səhərədək orada qalırlar. Hacı Çələbi və Məhəmməd bəy Calairin yanındakı dərədə idilər. Axşam bu haqda Cara xəbər çatır. Car, Tala və təəbələri (yola) çıxırlar və gün batan vaxt gəlib döyüşün üstünə çıxırlar. Onlar gəldikdə əvvəlcə kafirlərin süvari dəstələri, sonra da piyadaları geri çəkilir. Onlardan on beş min nəfər öldürülür, təqribən iki min nəfəri çayda boğulur və min nəfərə yaxını soyuqdan ölür. (Gürcü ordusundan əsir düşmüş) müsəlmanları azad edirlər, (əsir düşmüş gürcülərdən) iki yüz nəfər islamı qəbul etdiyi üçün Qarabağ tərəfə buraxılır. Müsəlmanlar çoxlu qənimət – dəvə, at, eşşək, qatır, silah, çoxlu xəzinə – qızıl, gümüş əldə edirlər. Bu döyüş və qırğın 1164-cü il balıq bürcünün əvvəllərində rəbiül-əvvəl ayının bazar ertəsi (1751-ci il fevralın 22-də)<ref name=Q4 group=qeyd/> . | 1164-cü ilin əvvəllərində (1750-ci ilin axırları) İrakli xan və Təhmuraz Cardan iki nəfər istəyirlər. Carlılar iki nəfəri onların yanına Tüflisə göndərirlər. Onlar yalnız bu şərtlə sülh bağlamağa razı olurlar ki, car-talalılar Yenisel nahiyəsini tərk etsinlər və Qazax kəndinin onlardan yeniselə qaçmış əhalisini qaytarsınlar. Carlılar bunların hiç birinə razı olmurlar. O (Teymuraz), otuz min nəfərlik ordu ilə Qanıq (çayının) üstündəki körpünü möhkəmlətmək üçün zəncirlərlə və dirəklərlə və (...) Top Qaraağaca gəlir. Qanığı keçərək Danaçıya yaxınlaşır. Car-talalılar Həcı Çələbinin və Məhəmməd bəyin yanına adamlarını göndərir. Bu vaxt hər iki vali ilə hacı çələbi arasında möhkəm andlarla kəsilmiş saziş vardı. Onların (Hacı Çələbi və Məhəmməd xanın) arasında balaca bir ixtilaf var idi. And içərək barışır və ittifaq bağlayırlar. Vilayət də onların hər ikisi ilə ittifaq və müqavilə bağlayır və din düşmənlərinə qarşı çıxmağa çağırır. Məhəmməd bəy (yola) çıxaraq Çobankola, Hacı Çələbi isə Cəlayirə yaxınlaşır. İrakli xanın və Təhmurazın elçisi onlara (İrakliyə və Teymuraza) carlıların tədarükü haqqılnda xəbər gətirdikdə, onlar ağır yükləri və zəncirləri Top Qaraağaca göndərirlər və Cara hücum etməyə qorxaraq birbaşa atlı və piyada dəstələri ilə hacı Çələbinin üstünə gedirlər. Məhəmməd bəy minə yaxın döyüşçü ilə Çobankoldan onun köməyinə gəlir. Kafirlərin əsgərləri axşamüstü Danaçıdan çıxır və dan yeri ağaranda Haça Qirmaya çatırlar. Günəş doğanda Cəlair tərəfə keçir və səngər quraraq səhərədək orada qalırlar. Hacı Çələbi və Məhəmməd bəy Calairin yanındakı dərədə idilər. Axşam bu haqda Cara xəbər çatır. Car, Tala və təəbələri (yola) çıxırlar və gün batan vaxt gəlib döyüşün üstünə çıxırlar. Onlar gəldikdə əvvəlcə kafirlərin süvari dəstələri, sonra da piyadaları geri çəkilir. Onlardan on beş min nəfər öldürülür, təqribən iki min nəfəri çayda boğulur və min nəfərə yaxını soyuqdan ölür. (Gürcü ordusundan əsir düşmüş) müsəlmanları azad edirlər, (əsir düşmüş gürcülərdən) iki yüz nəfər islamı qəbul etdiyi üçün Qarabağ tərəfə buraxılır. Müsəlmanlar çoxlu qənimət – dəvə, at, eşşək, qatır, silah, çoxlu xəzinə – qızıl, gümüş əldə edirlər. Bu döyüş və qırğın 1164-cü il balıq bürcünün əvvəllərində rəbiül-əvvəl ayının bazar ertəsi (1751-ci il fevralın 22-də)<ref name=Q4 group=qeyd/>. | ||
Zülhiccənin ortaları (noyabr ayının əvvəlləri) Şahverdi xanın, Pənah xanın, Məhəmməd bəyin, Car-Talanın adamları Hacı Çələbinin yanına Nuxaya toplaşaraq Top-Qaraağacdan Gürcüstana yürüş etmək barədə məsləhət edirlər. Lakin sözləri düz gəlmir və saziş baş tutmur. Sonra zilhiccənin axırlarında (noyabr ayının ortaları) Şahverdi xan və Pənah xan Hacı Çələbinin əmri ilə birləşərək Erməni Xəmsəsinin bəzi yerlərinə hücum edirlər. Düöyüş bitdikdən və Pənah xan ondan ayrıldıqdan sonra Hacı çələbi və oğlu əsgərləri ilə birlikdə Şahverdi xanı öldürmək və yaonun tutmaq üçün Samuxa gedirlər. O (Hacı Çələbi), Car-Talaya xəbər göndərir ki, üç günə qüvvələrini götürüb Samuxa gəlsinlər. Onlar bir saata onun yanına gəlirlər və öyrənirlər ki, o (Hacı Çələbi), gürcülərlə əlaqədə olduğu üçün Şahverdi xanı öldürmək və ya tutmaq üçün gedir. O, Car-Taladan xahiş edir ki, onlar kür çayını keçməsinlər, vəd olunan vaxt Top-Qarağaca getsinlər. Onlar razı olmurlar. | |||
Hacı Çələbinin oğlu ordusu ilə Car-Talanın, Muxaxın dəstələri ilə gecəynən yola çıxır. Onlar səhər Gəncə ilə Əhmədlinin arasına çatanda Şahverdi xan Hacı Çələbinin xəyanətindən xəbər tutur və iki topu, qatırları, atları, otuz çadırı və əşyaları tərk edərək qalaya qaçır. Car-talalılar Gəncəni və onun qoşununu, bütün Qarabağı, min beş yüz evdən ibarət Şəmkir elini qarət edərək Hacının izni ilə geri qayıdırlar. Car, Muxax, İlisu bu eli öz aralarında bölüşdürürlər. hacı öz ordusu ilə Gəncə şəhərinin aşağı hissəsində qalır. Bundan sonra Şirvanın, Şamaxının, muğan xanın və başqalsrının yeddi minlik piyada və suvari qoşunu gəlir. Onun (Hacı Çələbinin) yanında qalan Carın rəisləri, sonra İlisu icması gəlir və hacı Çələbi qalan qatır və on çadırı Şahverdi xana qaytararaq ondan sülh və barışıq istəyir və gürcüstana (yürüşə) çıxmağı xahiş edirlər. O, razı olmur. Pənah xan da ona (Hacı Çələbiyə) etibar etmədiyi üçün gəlmir. | |||
Zülhiccə ayının əvvəllərində (1751-ci il oktyabrın axırları) o, qoşunu ilə Abruş buruna qayıdır. Məhəmməd bəy, bütün Vilayət bura yığışır və onlar qışın axırlarında Gürcüstana çıxmağı qərara alırlar. Burada ordular ayrılır. bu vaxt böyük ordu ilə Təhmuraz xan ilə İrakli xan Gəncəyə gəlirlər və Şahverdi xandan qardaşı Qoçu xanı, bacısı oğlu Xudada bəyi və Gəncənin digər başçılarını girov istəyirlər. Sonra Pənah xan və kazım xan da həmin tələb ilə Gəncəyə gəlirlər. Hamısı bu qərara gəlir ki, Qarabağın rəiyyətini Hacı çələbinin ixtiyarından çıxarsınlar. Hacı çələbi Dərbənddən qoşun yığaraq Ərəş tərəfə Bilicikə gətirir. Vilayət onunla etibarlı ittifaqda idi. Bu vaxt iki vali ziyafətdə olarkən Şhverdi xanı, onun qardaşı Rzaqlu xanı, Pənah xanı, Kazım xanı və başqa rəisləri və onların təbəələrini etibarsız sayaraq həbs edir. Onların və əsgərlərinin məllarını, atlarını, yabılarını, eşşəklərini, qatırlarını, mal-qaralarını, hərbi sürsatlardan silahlarını, tüfənglərini, nizələrini əllərindən alırlar. Onların arasında hərc-mərclik düşür. Məhbuslar hərə bir yana dağılışırlar. Bəziləri döyüşdə öldürülür, bəziləri qaçır. | |||
Valilər qışın axırına təsadüf edən cümədəüləvvəl ayının 16-da (1752-ci il aprelin 1-i) şənbə günü Gəncə qalasına hücum etdilər. Valilər Gəncə qalasını tələb edəndə Gəncə əhalisi Hacı Çələbini, Şamaxının hakimi Məhəmmədəli xanı və şirvanın digər rəislərini çağırırlar. Həmin ayın 17-si, bazar günü Hacı Kür çayının üstündəki körpüdə dayanmışdı. O, Körpedən Qarabağ tərəfə keçir və bütün Şirvanın və digər yerlərin rəisləri ilə bazar ertəsi, ayın 18-də gürcülərin üzərinə gedir. O, Gəncənin yanında dayanır. Gürcülər Gəncənin aşağı hissəsindən yuxarı hissəsinə keçirlər. Hacı Gəncə şəhərinə daxil olur və meydanda yerləşir. gürcülər şənbə günü, cümədəüləvvəl ayının 23-də yerlərindən tərpənib qaçmağa hazırlaşarkən Hascı onların getməsindən xəbər tutur və dallarınca düşərək yolda onlara çatır. | |||
Gürcülər yolda düşərgə salır, səncərlər qurur və möhkəmlənirlər. Qarşıdurma və döyüş həmin şənbə günü günortadan axşamadək davam edir. Hər iki tərəf tüfənglərdən, oxlardan, nizələrdən istifadə edirdi. Kafirlər çətinə düşdüklərini görüb qaçırlar. Gürcü əsgərləri Allahtalanın köməyi ilə darmadağın edilirlər, onların müttəfiqləri dağılışır. Bəziləri öldürülür, əsir düşür, həbs edilir, qalanları qaçır. (İrakli və Teymuraz tərəfindən) həbs olunan xanlar xilas olurlar. Valilər Gürcü ordusunun başçıları ilə qaçırlar. Onların bütün malları, dəvələri, qatırları, eşşəkləri, çadırları, topu, heyvanları və başqa şeyləri islam ordusuna qalır... Bazar ertəsi günü – döyüş gedən şənbə günündən üç gün sonra, car ordusu da gəlir. Sonra Baydarın, Bozcalunun (Borçalı), Qazaxın, Şəmsəddinlinin nümayəndələri gürcülərdən əllərini üzərək Hacının və Carın rəislərinin yanına gəlirlər və and içərək söz verirlər ki, Buğa bürcünün ortalarında (mayın əvvəllərində) bu islam ordusu ilə Tiflis şəhərinə, Gürcüstana yürüşə çıxacaqlar. | |||
Pənah xanın rəiyyətini onun (Pənah xanın) ixtiyarında qoyurlar. Onlar (rəiyyət) Cavanşir tayfasından idi. Kazım xanın Qaradağdan olan, Şahverdi xanın Qarabağdan olan, Suanverdi (Sübhanverdi) xanın Qazaxdan olan rəiyyətlərini də onların ixtiyarında saxlayırlar. Bütün bunlar 1165-ci ildə baş verir (20.11.1751–07.11.1752). | |||
Həmin il Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi qazaxlıların çağırışına görə onları kafirlərdən qorumaq üçün iki min nəfərlə Qazaxa gəlir. Hacı çələbi də Ərəşə gəlir. Hacı Məhəmməd Əli, Səfərəli, Abdurrəhman və Şirvanın digər başçıları gəlmirlər. Yalnız Ağarza bəy gəlir. O, Ağakişi ilə gedir. Qız (Sünbül) bürcünün bürcünün axırlarında (sentyabrın axırlarına yaxın) o, zorla Qazaxdan vergi yığır. Qazaxlılar xəracın ağırlığından narazı olaraq İrakli xanla birləşirlər. Onunla (İrakli xanla) çərkəs əsgərləri var idi. İraklinin əsgərləri Ağakişiyə hücum edir. Ağakişinin əsgərləri geri çəkilir. Üç yüz nəfər öldürülür və əsir tutulur. Yığılan vergi və atasına göndərdiyi istisna olmaqla onlara (gürcülərə) qalır. | |||
Üç gün qabaq Ağakişinin geri çəkilməsi xəbərini alan Şirvanın, Şamaxının, Vilayətin rəisləri gəlirlər. Onlar müqavilə bağlayırlar və Qurban bayramından sonra Allahın köməkliyi ilə Gürcüstanı dağıtmaq üçün bütün qoşunları birləşdirərək Top-Qaraağaca çıxmağı qərara alırlar. Yürüş şəvval ayının əvvəllərinə (avqustun əvvəllərinə) təyin olunur. Lakin bu müqaviləyə görə nəzərdə tutulan yürüş baş tutmur. | |||
1166-cı ildə (08.11.1752–28.10.1753) Şirvanın və Vilayətin başçıları Hacı Çələbi ilə sözləşirlər ki, Qoç bürcünün əvvəllərində (martın axırları) Top Qaraağaca çıxsınlar və məclisdə şərt qoyurlar ki Vilayət otuz qayıq düzəltsin. Onlar qayıqları hazırlayırlar. Lakin hacı çələbi müqaviləni pozur, şamaxını mühasirəyə almağa gedir. Çünki Məhəmmədəli ona qarşı çıxmışdı. Vilayətin əsgərləri, Ağamoğlanın, Abdurrəhman sultanın, Ağarza bəyin dəstələri də onunla gedir. Qoşunlar Şanmaxının əkin sahələrini korlayırlar. Vilayətin rəisləri bu tədbirdən imtina edərək geri qayıdırlar. Sonra Quba xanı (Hüseynəli xan), Səfərəli, Şamxalın qardaşı, Qaytaq usmisinin oğlu, Tabasaranın qazısı Hacı Məhəmmədəliyə köməyə gəlir. Döyüş başlanır, Hacı Çələbinin ordusu geri çəkilir. Abdurrəhman sultan üç yüz nəfərlə ölür, iki yüz nəfər isə əsir tutulur və soyilaraq buraxılır. Hacı çələbinin səngərində yığılan xəzinəsi, atları, qatırları və dəvələri Hacı Məhəmmədəlinin və Quba xanının əlinə keçir. Sonra Hacı Vilayətin nümatəndələrini yığır, onlarla xeyirdə-şərdə bir olmaq haqqında müqavilə bağlayır. Ağamoğlanı onun məkrindən qorxaraq öldürür. Hacı Çələbi mərhum Ağamoğlanın məmləkətinə öz adamını təyin edir. | |||
Şaban ayının əvvəllərində (1753-cü il iyunun əvvəlləri) Hacı Məhəmmədəli Quba xanına, Səfərəliyə və Murad xana qarşı çıxaraq Hacı Çələbi ilə ittifaq bağlayır. Quba xanı, Səfərəli və Murad xan Hacı Məhəmmədəlinin üstünə gedir. O, Hacı Çələbidən kömək istəyir. O (Hacı Çələbi), kömək üçün onun yanına Şəki ordusu ilə Ağakişi bəyi göndərir.Hacı çələbi dəfələrlə Carı bunların ikisinə (Hacı Məhəmmədəliyə və Ağakişiyə) köməyə çağırır. Lakin onlar gəlmirlər. Bunlar 1166-cı ildə (08.11.1752–28.10.1753) baş verir. Bu qrşıdurma, çağırış və tələb Xərçəng bürcünə təsadüf edən ramazan ayında (1752-ci ilin iyul ayı) olur. Zülhiccənin əvvəllərində (sentyabrın axırları) Ağakişi Hacı Məhəmmədəlinin izni ilə Nuxaya qayıdaraq Vilayətin ordusunu tələb edir. Onlar Şamaxıdan rüşvət aldıqları üçün Car ilə aralarında ixtilaf olduğu üçün gəlmirlər. Sonra Car-Tala adamları Əli Sultan Kişli ilə birlikdə Quba xanı və Hacı Məhəmmədəli xanı barışdırmağa gəlirlər. Quba xanı və Səfərəli bu nəsihəti qəbul etmirlər. Sonra Quba xanı və Səfərəli Şamaxı xanının və Ağarza bəyin qoyunlarını və mal qarasını ələ keçirərək Kürün sahilindən bəyin səksən min qoyununu, altı min iribuynuzlu heyvanını, iki yüz atını aparırlar. Kişli Əli Sultan və Car_Talanın adamları qayıtdığına görə Hacı Məhəmmədəli və Hacı Çələbi Car-Taladan və Vilayətin digər yerlərindən hər ləzgiyə üç tümən, hər bulqadara və muğala bir tümən məvacib vermək şərti ilə ordu çağırır. Vilayətin birləşmiş qoşunu çıxır və Tozanakça kəndinə çatanda Quba xanı və onunla olanlar Göyçaydan qaçırlar. Qoşun Şamaxı tərəfdən görünəndə Quba xanı iki topunu qoyub ordusu ilə Köhnə şəhərin yanından qaçır. Qoşun Şamaxının yanında yerləşir. Səfərəli, Murad xan və Ağamoğlanın qardaşı burada Hacı Çələbi, hacı Məhəmmədəli və Ağa Rza bəylə barışırlar. | |||
Sonra bütün Şirvanın rəisləri nəinki Hacı Məhəmmədəli və Həcı Çələbi ilə müqavilə bağlayır, hətta hər ləzgiyə verilən məbləği dörd tümənə, hər bulqadara və muğala verilən məbləği iki tümənə qaldırırlar. Ümumi məbləğ min iki yüz tümən edir. | |||
Qoşun qayıtdıqdan sonra Hacı çələbinin əmri ilə Ağamoğlanın qardaşı Tahir öldürülür. 1167-ci il balıq bürcünün əvvəllərində (1754-cü il f) | |||
}} | }} | ||