Həsənsu döyüşü (1752)

Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının akademik məqaləsidir.
Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının yoxlanılmış məqalələrindən biridir və müəlliflik hüququ Şəki Ensiklopediyasının redaksiyasına məxsusdur!
Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının çapa hazır məqaləsidir.
Şəki Ensiklopediyası materialı
Mammadov2 (müzakirə | redaktələr) (Yeni səhifə yaradıldı) tərəfindən edilmiş 09:59, 28 may 2024 tarixli redaktə
(fərq) ← Əvvəlki versiya | Son versiya (fərq) | Sonrakı versiya → (fərq)
Həsənsu döyüşü (1752)
Şəki xanlığının Hacı Çələbi xan dövründəki bayraqlarından biri.
Tarix 8 aprel 1752
Yeri Gəncə – Qazax arasında
Səbəbi Gürcü çarları Teymuraz və İrakli tərəfindən Gəncədə Azərbaycan xanlarının həbs edilməsi
Nəticəsi Teymuraz və İrakli məğlub olur. Gəncə, Qazax, Şəmsəddil, Borçalı, İrəvan xanlıqları Teymurazın nəzarətindən çıxır və Hacı Çələbi xanın nəzarətinə keçir.
Komandan(lar)

İrakli (Kaxet), Teymuraz (Kartli), Sübhanverdi (Qazax), Hüseynəli (İrəvan), Şəmsəddil və Borçalı xanları

Hacı Çələbi xan, Ağarza (Ağarəzi) bəy

Tərəflərin qüvvəsi

14.000

naməlum

İtkilər

6.000 (öldürüldü və əsir götürüldü)[1]

naməlum

Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş (1752) —

Haqqında məlumatlar

1752-ci ilin may (Qriqori təqvimi ilə may/iyun) ayında gürcü mitropoliti Romanın sözləri əsasında Kizlarda tərtib edilmiş və Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubda göstərilir ki,

" Gürcülər və kaxetlər bir çox düşmənlərdən, xüsusi ilə də dağlılardan ziyan görürlər: İran vilayətinin beş xanı – Qazax, Borçalı, Şəmşəddil, İrəvan və Gəncə xanları, qismən gürcü çarına meylli idilər. Hansılar ki, gürcü çarı İraklinin yanında öz qoşunları ilə şəkili Hacı Çələbi ilə döyüşməyə getmişdilər. Amma Şəkili Hacı Çələbi İraklinin ordusundan 6.000 nəfəri öldürdü və ya əsir götürdü. Bəli, keçən il bu çar İrakli ordusu ilə həmin bu şəkili Acı Çələbiyə qarşı döyüşdə iştirak etmiş və 6.000 adamını, üstəlik bütün mal-dövlətini itirmiş, özü isə az saylı adamla geri qayıtmışdır. İndi isə yuxarıda qeyd edilən İrəvan, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil və Borçalı xanları çar İraklidən uzaqlaşaraq Acı Çələbiyə yaxınlaşıblar. Bundan gürcü və kaxet çarları böyük təhlükə altındadırlar və özlərini müdafiə etməyə ümidləri yoxdur. Mən Gürcüstandan səfərə çıxanda mənimlə birlikdə bu iki çarın elçiləri вэ göndərildi, hansı ki, mənimlə Kabardanın özünədək, Kaban [kənd] Kazyevədək getdilər və o yerlərə çatanda elçilər oradan Tatartupa[qeyd 1] getdilər və Tatartupdan isə çərkəzlərdən qoşun istəmək üçün Böyük Kabardaya getmək niyyətində idilər. Gürcü vilayəti Kaxetinin sakinləri böyük qorxu altındadırlar və gözlənilməz hücum gözləyirlər, çünki onların yaxınlığında düşmənlərdən xilas olmaq üçün uyğun və möhkəmləndirilmiş bir yer yoxdur, Gürcüstanda kişi odur ki, kəndlərdə, yollarda və dağlarda təhlükəsiz yerdə olsun, harada qarət olmasa, qarət üçün bir şey olmasa, qarətçilərin əlindən bir çox yollardan keçmək mümkün deyil. Belə ki dağlı xalqlar gürcüləri yollarda müşayiət etmək işini öz boyunlarına götürüblər. Amma yolda onları soyur, əşyalarını əllərindən alıb öz aralarında bölüşürlər. Buna görə də Gürcüstanda böyük narahatçılıq var[2][3]. "

Məktubun mətnindən aydın olur ki Gürcüstandan Kabardayədək mitropolit Romanla yol yoldaşı olmuş gürcü çarlarının elçiləri Hacı Çələbi ilə döyüşmək üçün Kabardadan ordu gətirməyə gedirmişlər. Digər məktublardan və arxiv materiallarından isə məlum olar ki, həmin elçilər Gürcüstana əliboş qayıtmalı olublar. Yalnız 1752-ci il iyulun ikinci yarısında Hacı Çələbi xan Kartli və Kaxetin azərbaycanlı kəndlərini Teymuraz və İraklinin əlindən aldıqdan və Tiflis yaxınlığındakı Baydar[qeyd 2] adlı yerdə səngər qazdırdıqdan sonra çarlar Kabardadan qoşun gətirməyə daha böyük səy göstərdilər və nəhayət nail oldular.

XVIII əsr gürcü müəllifi olan Papuna Orbeliani özünün “Ambavni Kartli-sani” (Kartli hadisələri) əsərində göstərir ki,

" 1752-ci ildə (Gürcüstanın) Şəki-Şirvan xanı Hacı Çələbi tərəfindən işğal edilə bilmə təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq, qoşun gətirmək üçün Zedqinidze, Çərkəs ölkəsinə göndərildi. Merab Zedqinidze Çərkəz ölkəsində axtardığını tapdı, amma əli boş qayıtdı, çünki orada pul istədilər; yenidən bir adam göndərdilər və pul verəcəklərini vəd etdilər...

Çərkəz knyazları və zadəganları gəldi və bizim çarımızın əmrinə qulaq asdılar və cavab verdilər: “İstədiyiniz qədər qoşun verə bilərik, amma onlara nə qədər pul verəcəyinizi deyin, sonra qoşunu gətirək”. Düşmən yaxınlaşırdı və məsələ uzana bilərdi. Teymurazın oğlu – Kaxetiya çarı İrakli, özü Çərkəz ölkəsinə qədər getdi, Xevidə dayandı və oradan da çərkəz knyazlarını yola saldı. Çərkəzlər gəlməmişdən əvvəl osetin qoşunu gəldi, çərkəzlərin yüksək vəzifəli şəxsləri gəldilər, qoşun məsələsini müzakirə etdilər və ödəniş təyin etdilər. Çərkəzlər getdilər qoşun toplamağa. Əvvəlcə beş yüz nəfərlik bir qoşun gəldi və (çar) onlarla birlikdə yürüşə çıxdı.

Şiddətli döyüş baş verdi. Hacı Çələbi oğlunun başçılığı ilə düşmən döyüşçülər qılıncını sıyıraraq gürcü ordusunun üzərinə şığıdılar və güclü hücumla osetinləri bir qədər geri çəkilməyə məcbur etdilər. Çar İrakli bundan çox məyus oldu və özü ordunun qabağına çıxıb şir kimi onlara hücum etdi... Hacı Çələbi oğlunu və Gəncə xanını qaçmağa məcbur elədi; çərkəzlər də pişik kimi döyüşə atılıb qızılbaşları qırdılar[4].

"

Rus mənbələrinə görə,

" Hacı Çələbi Quba, Qaraqaqaytaq, Avar xanları və tavlinlərlə[qeyd 3] Tiflisə yürüşə hazırlaşır[3]. [Ağakişi Dağıstan, Şirvan, Dərbənd və Gəncə ordusunu götürərək (onların içində qumuqlar və braqunlar da vardı) 6 min nəfərlə Gürcüstana hücum etdi və çar İraklidən xərac almaq niyyəti ilə Tiflisdən 50 verst cənubda olan Baydarda düşərgə saldı[5]] İrakli Hacı Çələbi və əfqanlarla vuruşmaq üçün knyaz Yesame Çebelevi və osetinlərin başçısı Yelisey İlini Kabardaya göndərib ordu istəyir. Hacı Çələbi Teymuraza sülh təklif edir, lakin Teymuraz razılaşmır. 15 avqustda (Qriqori təqvimi ilə 26 avqustda) İrakliyə Böyük Kabardadan [Qara Murzı Aliyevin oğlu[5]] Kurqokinin başçılığı altında 500, Kiçik Kabardadan isə Qazı və Qançokun bşaçılığı altında 1.500 çərkəs və osetindən ibarət ordu köməyə gəlir. [Osetinlərin bəzi kəndlərindən isə adamlar iki-iki, üç-üç, dörd-dörd saraya gəlirlər və hər birinə 30 manat mükafat verilir[5]] Hacı Çələbi öz oğlu Ağakişini Gürcüstana göndərir. 1 sentyabrda (Qriqori təqvimi ilə 13 sentyabrda) Teymuraz və İrakli dağlı döyüşçülərlə Tiflisdən Tiflisin 60 verstliyində olan Hacı Çələbinin oğlunun üstünə hücuma keçir. Tiflisin 20 verstliyində gürcü ordusu Dağıstan dəstəsini məğlub edir, onların əsir götürdükləri 100 gürcünü əllərindən alır. [300 nəfərədək əsir götürürlər, 700 nəfərədək öldürürlər[6]] 5 sentyabrda (Qriqori təqvimi ilə 16 sentyabrda) gürcülər Hacı Çələbinin oğlu üzərində qəti qələbə qazanırlar[7]. "

Gürcü çarı Teymurazın 25 sentyabr (6 oktyabr) 1752-ci il tarixdə, həmin vaxt Rusiya paytaxtında olan Tiflis mitropoliti Afanasiyə göndərdiyi məktubunda o, Ağakişi bəy üzərində qazandığı qələbəni belə təsvir edir:

" İndi burada vəziyyət belədir: sən o böyük padşahlıq sarayına gedən kimi[qeyd 4], Hacı Çələbi öz oğlunu Şirvan ordusu və o tərəflərdə yaşayan ləzgilər, gəncəlilər, Qarabağ, Cavanşir, Bərqumşad (Bərgüşat?), Pinsian (?) və Şəmşəddil və yaxınlığındakı xalqlarla bizim ölkəmizə göndərdi. Onlar Baydarın yanına gələrək xəndək qazdılar, Qazax - Borçalı düşərgəyə çevrildi. Gürcüstan və Kaxetiyadakı bütün tatar kəndlərini tutdu, onlar da öz bacardıqları qədər ona kömək etdilər. Çərkəz ordusunu gətirmək üçün dağlıq bölgələrə gedən oğlumuz şahzadə İrakli özü ilə oradan min çərkəz gətirdi və gürcü ordusunu toplayaraq qalib gəldi və çoxlu ləzgi öldürdü. Hacı Çələbinin oğlu məğlub olduğunu görən kimi Baydarı tərk etdi və geri çəkildi. Biz onun arxasınca getdik, o, Qazaxda Agitapa (Ağstafa) çayının kənarında dayandı və şənbə günü, yəni sentyabrın 5-də (Qriqori təqvimi ilə 16 sentyabrda) oradan hərəkətə başlayıb çayla aşağı düşdü. Biz həmin tarixdə Şəmsəddil torpağındakı Həsənsu[qeyd 5] adlı yerdə ordumuzu toplayıb düşmənlə döyüşə hazırlaşdıq. Onlar artıq döyüşə düzülmüşdülər və bizimlə döyüşməyə hazır idilər. Onların yükləri və bütün ağır şeyləri onların qabağında, özləri isə arxada gəlirdilər. Onlar bizimlə döyüşə girənə qədər artıq günorta saat dörd oldu. Bir saat ərzində onlar möhkəm dayandılar və şiddətlə vuruşdular, lakin Allahın lütfü, həyatverici xaçın gücü və o, əlahəzrətin padşahlığının xoşbəxtliyi ilə biz gücləndik və düşmənə qalib gəldik. Həmin vaxt biz cəmi iki min nəfərlə döyüşə girmişdik. Çünki düşməni sürətlə təqib edərkən ordumuzun bir hissəsi geridə qalmışdı. Düşmənlər Həsənsudan qaçarkən ordumuz Şamxor (Şəmkir) manariyasına qədər on iki saat onların arxasınca gedib onları qırdı. Və Həsənsudan Şamxor manariyasına qədər bizim ordumuz düşməndən min beş yüz əsir götürdü və bir çoxunu da öldürdü. Onların yükləri, azuqələri, düşərgəsi və əşyaları tamamilə bizə qənimət olaraq qaldı. Səxavətli Allahın mərhəməti və müqəddəs xaçın gücü xristian torpağımıza və silahlarımıza Məsihin adının düşmənləri üzərində əvvəllər heç vaxt olmayan qisas almaq bəxş etdi. Bununla sizə göstəriş veririk ki, yuxarıda təsvir olunan hər şeyi İmperatiçə Ülyahəzrətlərinə çatdırın və Ülyahəzrətlərindən elə bir mərhəmət diləyin ki, o, bizim xahişimizə qulaq asmaq istəsin, çünki biz bu məsələdə tam etibarlıyıq. Bu döyüşdə Allahın köməyi ilə on, yaxud on iki çərkəz və adi insanlardan başqa heç bir zadəgan knyazımız həlak olmadı. Əgər qardaşın və ailən haqqında bilmək istəyirsənsə (bil ki), bu məktub çıxana qədər onlar sağlamdırlar[8]. "

“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında göstərilir ki, 10 iyul (Qriqori təqvimi ilə 21 iyul) 1752-ci il tarixdə Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi bəy ordu ilə Baydara gəlmiş və həmən tarixdə də çar İrakli qoşun gətirmək üçün Çərkəz ölkəsinə yola düşmüşdür. Çar İrakli Çərkəz ölkəsindən qoşun gətirərək 3 sentyabr (Qriqori təqvimi ilə 14 sentyabr) 1752-ci il tarixdə Ağakişi bəy üzərində qələbə qazanır[9].

“Car salnaməsinə” görə,

" Həmin il Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi qazaxlıların çağırışına görə onları kafirlərdən qorumaq üçün iki min nəfərlə Qazaxa gəlir. Hacı Çələbi də Ərəşə gəlir. Hacı Məhəmmədəli, Səfərəli, Abdurrəhman və Şirvanın digər başçıları gəlmirlər. Yalnız Ağarza bəy gəlir. O, Ağakişi ilə gedir. Qız (Sünbül) bürcünün bürcünün axırlarında (sentyabrın axırlarına yaxın) o, zorla Qazaxdan vergi yığır. Qazaxlılar xəracın ağırlığından narazı olaraq İrakli xanla birləşirlər. Onunla (İrakli xanla) çərkəz əsgərləri var idi. İraklinin əsgərləri Ağakişiyə hücum edir. Ağakişinin əsgərləri geri çəkilir. Üç yüz nəfər öldürülür və əsir tutulur. Yığılan vergi və atasına göndərdiyi istisna olmaqla onlara (gürcülərə) qalır[10]. "

Mirzə Adıgözəl bəyə görə,

" Axırda vali Gürcüstandan, Başaçıqdan (İmeretiyadan) və hətta Çərkəzistandan çoxlu qoşun və dəniztək cuşa gələn saysız ordu topladı, Ağakişi bəyi dəf etməyə gəldi. Ağakişi bəy bu xəbəri və bu hadisəni eşidincə, qarşı dura bilməyəcəyini görüb qaçdı. Vali qoşununun qabaq dəstələri Tovuz çayında ona yetişdi. Müharibədə onun adamlarından bir neçə nəfər əsir düşdü. Özü isə sağ-salamat Şəkiyə gəldi. Valinin qoşunu oradan Xudafərin körpüsünə qədər getdi. Qayıtdıqları zaman Gəncə və Qarabağın bir çox yerlərini qarət etdilər[11]. "

Abbasqulu ağa Bakıxanov Ağakişi bəyin Tiflisin 4 ağaclığında – Paydar adlı yerdə, qala tikdirdiyini yazır[12]. Mirzə Adıgözəl bəy Ağakişi bəyin 3 il[11], Abbasqulu ağa Bakıxanov isə 2 ilə yaxın Qazax-Borçalıda hakim olduğunu göstərirlər[12]. Lakin rus arxiv materiallarından, anonim gürcü xronikasından, gürcü çarı Teymurazın məktubundan və “Car salnaməsi”ndən görünür ki, hansılar ki, yuxarıda hər birindən iqtibas gətirildi, həmin ərazilər Ağakişi bəyin nəzarətində ən yaxşı halda cəmi 5-6 ay ola bilərdi.

Qeydlər

  1. ↑ Tatartut – vaxtilə indiki Osetiya Respublikası (Rusiya Federasiyası) ərazisində mövcud olmuş Orta əsrlər şəhəri. 1981-ci ildə bu şəhərdən yalnız bir minarə salamat qalmışdı.
  2. ↑ Baydar – hal hazırda Gürcüstan Respublikasının Kvemo-Kartli vilayətinin Marneulu bələdiyyəsi ərazisində kənd.
  3. ↑ Tavlinlər – gürcülər və qumuqlar və onlardan sonra isə ruslar Dağıstanın şimal-şərqindəki dağ əhalisini, əsasən də avarları belə adlandırırdılıar.
  4. ↑ Mitropoliti Afanasi 1752-ci ilin may ayının sonu, yaxud iyun ayının birinci yarısında Rusiyaya – rus çariçəsi Yelizavetanın sarayına göndərilmişdi (Православная Энциклопедия,).”
  5. ↑ Həsənsu – hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının Ağstafa rayonunda kənd.

İstinadlar

  1. ↑ Бутков П.Г. (часть первая 4), 1869, с. 90.
  2. ↑ Бутков П.Г. (часть первая 4), 1869, с. 389-390.
  3. ↑ 3,0 3,1 Бутков П.Г. (часть третья 5), 1869, с. 89.
  4. ↑ Орбелиани П., 1854, с. 75-76.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Бутков П.Г. (часть первая 2), 1869, с. 239.
  6. ↑ Бутков П.Г. (часть первая 3), 1869, с. 240.
  7. ↑ Бутков П.Г. (часть третья 6), 1869, с. 90.
  8. ↑ АВПРИ.Ф. Сношения России с Грузией., 1742, с. 90.
  9. ↑ СМОМПК (3), 1896, с. 52.
  10. ↑ Molla Məhəmməd əl-Cari (3), 1997, s. 53.
  11. ↑ 11,0 11,1 Mirzə Adıgözəl bəy (2), 1950, s. 53.
  12. ↑ 12,0 12,1 Bakıxanov A. (1), 2006, s. 137.

Ədəbiyyat

  1. Molla Məhəmməd əl-Cari. Ön söz // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 14-15. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 44-45. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 50-51. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 52-53. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Qeydlər və şərhlər:Salnamə // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 130-131. — ISBN 5-86974-384-9.
  2. Mirzə Adıgözəl bəy. Beşinci fəsil. Gürcüstan valisi İrakli xanın mərhum Pənah xanı, qaradağlı Kazım xanı, naxçıvanlı Heydərqulu xanı və gəncəli Şahverdi xanı xaincəsinə tutub əsir etməsi haqqındadır // Qarabağnamə = Гарабағнамә. — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1950. — Səh.: 68-69. — 3,000 nüsx.
    Mirzə Adıgözəl bəy. Beşinci fəsil. Gürcüstan valisi İrakli xanın mərhum Pənah xanı, qaradağlı Kazım xanı, naxçıvanlı Heydərqulu xanı və gəncəli Şahverdi xanı xaincəsinə tutub əsir etməsi haqqındadır // Qarabağnamə = Гарабағнамә. — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1950. — Səh.: 70. — 3,000 nüsx.
  3. Бутков П.Г. Глава 53 // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть первая). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 238.
    Бутков П.Г. Глава 53 // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть первая). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 239.
    Бутков П.Г. Глава 53 // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть первая). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 240.
    Бутков П.Г. Приложение Н (К стр. 240.) // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть первая). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 389.
    Бутков П.Г. Приложение Н (К стр. 240.) // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть первая). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 391.
  4. Бутков П.Г. 1751 – 1752 // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть третья). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 89.
    Бутков П.Г. 1752 // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть третья). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 90.
  5. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 17.
  6. Şəki xanı Hacı Çələbinin Osmanlı dövlətinə məktubu, 1754 // Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2010. — I  cild. — Səh.: 452, 451, 450. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 1 may 2024.
  7. Tahirova G. Şəki xanlığının Osmanlı İmperiyası ilə əlaqələri tarixindən // Elmi əsərlər. — 2010. —32  c. — Səh. 63-71. [ Arxivləşdirilib]; arxivləşdirmə tarixi: 28 sentyabr 2020.
  8. Tahirova G. Şəki xanlığı ilə Osmanlı münasibətləri : [arx. 28.09.2020] // Центр Льва Гумилева в Азербайджане. — 2013. — 29 iyun. — Müraciət tarixi: 01.05.2024.
  9. Левиатов В.Н. Междоусобные столкновения хаджи Челеби и Ираклия II // Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1948. — Səh.: 123 (96-97). — 227 с.
    Левиатов В.Н. Междоусобные столкновения хаджи Челеби и Ираклия II // Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1948. — Səh.: 124 (97). — 227 с.
  10. Исторические приписки двух кинклосов и хронологический перечень событий по некоторым другим источникам // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Выпуск 21.. — 1896 — С. 51, 52. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 2 may 2024.
  11. Bakıxanov A. Nadir şahın vəfatından "Gülüstan" adlı yerdə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan sülh mühadiəsinə qədər // Gülüstani-İrəm. — Qarabağnamələr. — Bakı, 2006. — Üçüncü  cild. — Səh.: 137. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 3 may 2024.
  12. Mahmudov Y.M.,... III fəsil. Şəki xanlığı // Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək. — AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı, 2020. — Səhifələrin sayı:  702. — Səh.: 185.
  13. Əliyev F., Həsənov U. İrəvan xanlığı. — Bakı: Azərnəşr, 1997. — Səhifələrin sayı:  124. — Səh.: 56 – 57. — 1,000 nüsx. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 6 may 2024.
  14. Qarayev E. İrəvan xanlığı (1747–1828). — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adın Tarix İnstitutu. — Bakı: Avropa, 2010. — Səh.: n38 (PDF). [ Arxivləşdirilib]; arxivləşdirmə tarixi: 17 Feb 2017 - 26 Mar 2024.
  15. 1752 г. сентября 25.—Письмо Теймураза К посланнику Афанасию о победе Ираклия II над сыном Аджи Челебия (rus.) // АВПРИ.Ф. Сношения России с Грузией. Оп. 110/1. 1752 г. Д. 4 Лл. 20-21.. — 1752. — В. 25 сентября. — № 27. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 24 Nov 2019 - 23 Jan 2020.
  16. Афанасий : [arx. 7 Jul 2012 - 4 Jun 2023] // Православная Энциклопедия. — Müraciət tarixi: 06.05.2024.
  17. Орбелиани П. Амбавни Картли-сани / издание Д. Чубинова. — Санкт-Петербург, 1854. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 15 May 2014 - 21 Jan 2022.
  18. Исмаилов Э.Э.  Ханы Хойские. Материалы к родословной и биографиям (rus.) // Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri : jurnal / baş red. Eldar İsmayılov. — Bakı: Adiloğlu, 2003. — В. IV (tiraj: 400; 120 s.). — Səh. 37. — ISBN 9952-25-001-3.
Mənbə — "https://sheki.org/wiki/index.php?title=Həsənsu_döyüşü_(1752)&oldid=65308"