Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş (1752): Redaktələr arasındakı fərq

VizualVikimətn
Sətir 100: Sətir 100:
Mənbələrdə həlledici döyüşün Gəncə – Qazax arasındakı yolda (Molla Məhəmməd əl Cari){{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (3)|1997|ss=52-53}}, Kür üzərində{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 6) |1869|с=391}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 6) |1869|с=91}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть третья 5) |1869|с=89}}, Şəmkir tərəfdə (Kərim ağa Şəkixanov){{sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, Gəncə şəhərindən yuxarı – Qızılqaya adlı yerdə, Şeyx Nizaminin qəbri yaxınlığında (Mirzə Adıgözəl bəy){{sfn|Mirzə Adıgözəl bəy (1)|1950|ss=68, 70}}, yaxud Gəncənin yarım ağaclığında (3,5 km) – Qızılqaya adlı yerdə (Abbasqulu ağa Bakıxanov){{sfn|Bakıxanov A. (1)|2006|s=137}} baş verdiyi göstərilir<ref name="Q17" group="qeyd" />.  
Mənbələrdə həlledici döyüşün Gəncə – Qazax arasındakı yolda (Molla Məhəmməd əl Cari){{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (3)|1997|ss=52-53}}, Kür üzərində{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 6) |1869|с=391}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 6) |1869|с=91}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть третья 5) |1869|с=89}}, Şəmkir tərəfdə (Kərim ağa Şəkixanov){{sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, Gəncə şəhərindən yuxarı – Qızılqaya adlı yerdə, Şeyx Nizaminin qəbri yaxınlığında (Mirzə Adıgözəl bəy){{sfn|Mirzə Adıgözəl bəy (1)|1950|ss=68, 70}}, yaxud Gəncənin yarım ağaclığında (3,5 km) – Qızılqaya adlı yerdə (Abbasqulu ağa Bakıxanov){{sfn|Bakıxanov A. (1)|2006|s=137}} baş verdiyi göstərilir<ref name="Q17" group="qeyd" />.  


Pyotr Butkov göstərir ki,
Hacı Çələbi xanın məktubunda göstərilir ki,
{{sitat2|1752-ci il aprelin 12-də (Qriqori təqvimi ilə aprelin 23-də) Hacı Çələbi Gəncənin yaxınlığında Teymurazı məğlub etdi. Teymuraz xüsusən də irəvanlılar da ona xəyanət etdikləri üçün məğlub oldu{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 1)|1869|сс=238-239}}.}}
 
{{sitat2| ...səhərdən günortanın sonlarına qədər ox-oxa, top-topa, misli görünməmiş döyüş oldu. Allahın köməyi ilə müsəlmanlar qələbə çaldı{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=452, 451, 450}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=66}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}


Qusar polkunun gürcü əsilli poruçikinin izahatı əsasında tərtib edilmiş və 12 iyun (Yuli təqvimi ilə 23 iyun) 1753-cü il tarixdə Həştərxandan Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubda isə göstərilir ki,
“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü salnaməsinə görə,


{{sitat2|Ötən 1752-ci ildə bu xanlar (Şəki, Şamaxı, Qəbələ və Gəncə xanları) birlikdə razılığa gələrək və Qaraqaytaq və və Quba xanlarını da öz aralarına qataraq, 8.000 nəfərədək tatar və ermənidən ibarət qoşun topladılar və İrakli ilə  döyüşə girdilər və o (İrakli), məğlub oldu və onun bütün düşərgəsi qarət edildi{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 8)|1869|с=393}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть третья 5) |1869|с=89}}.}}  
{{sitat2| Döyüş oldu. Çarlar Nuxadan gələn ordunun qarşısında dura bilmədilər, nizamsız şəkildə döyüşə girdilər və məğlubiyyətə uğradılar. Çarların ordusu çarlarla birlikdə Tiflisə geri döndü, xanlar – keçmiş əsirlər isə Gəncəyə Hacı Çələbinin yanına getdilər. Şənbə günü və Pasxa idi. Tiflis mokalakiləri (gürcü tacirlər) alış-veriş üçün Gəncədə idilər, martın 28-də (8 apreldə) onlar da Hacı Çələbinin adamları tərəfindən qarət edildilər{{Sfn|СМОМПК (3)|1896|сс=51, 52}}.}}


“Car salnaməsi”ə görə,
“Car salnaməsi”ə görə,
Sətir 111: Sətir 112:
{{sitat2|Gürcülər şənbə günü, cümədəüləvvəl ayının 23-də (1752-ci il aprelin 8-i) yerlərindən tərpənib qaçmağa hazırlaşarkən Hacı onların getməsindən xəbər tutur və dallarınca düşərək yolda onlara çatır. Qarşıdurma və döyüş həmin şənbə günü günortadan axşamadək davam edir. Hər iki tərəf tüfənglərdən, oxlardan, nizələrdən istifadə edirdi. Kafirlər çətinə düşdüklərini görüb qaçırlar. Gürcü əsgərləri Allah talanın köməyi ilə darmadağın edilirlər, onların müttəfiqləri dağılışır. Bəziləri öldürülür, əsir düşür, həbs edilir, qalanları qaçır. (İrakli və Teymuraz tərəfindən) həbs olunan xanlar xilas olurlar. Valilər gürcü ordusunun başçıları ilə qaçırlar. Onların bütün malları, dəvələri, qatırları, eşşəkləri, çadırları, topu, heyvanları və başqa şeyləri islam ordusuna qalır...<ref name=Q11 group=qeyd/>{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (3)|1997|ss=52-53}}.}}   
{{sitat2|Gürcülər şənbə günü, cümədəüləvvəl ayının 23-də (1752-ci il aprelin 8-i) yerlərindən tərpənib qaçmağa hazırlaşarkən Hacı onların getməsindən xəbər tutur və dallarınca düşərək yolda onlara çatır. Qarşıdurma və döyüş həmin şənbə günü günortadan axşamadək davam edir. Hər iki tərəf tüfənglərdən, oxlardan, nizələrdən istifadə edirdi. Kafirlər çətinə düşdüklərini görüb qaçırlar. Gürcü əsgərləri Allah talanın köməyi ilə darmadağın edilirlər, onların müttəfiqləri dağılışır. Bəziləri öldürülür, əsir düşür, həbs edilir, qalanları qaçır. (İrakli və Teymuraz tərəfindən) həbs olunan xanlar xilas olurlar. Valilər gürcü ordusunun başçıları ilə qaçırlar. Onların bütün malları, dəvələri, qatırları, eşşəkləri, çadırları, topu, heyvanları və başqa şeyləri islam ordusuna qalır...<ref name=Q11 group=qeyd/>{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (3)|1997|ss=52-53}}.}}   


Mirzə Adıgözəl bəyə görə,
Pyotr Butkov göstərir ki,


{{sitat2|İlahi feyzlər mühiti və hədsiz işıqlıq mənbəyi olan mərhum, rəhmətlik cənab Şeyx Nizaminin nurani qəbri və pak məzarı yaxınlığında iki ordu bir-birinə yaxınlaşdı. Aralarında qətl və qarət odu alovlandı. Gürcüstan qoşunu biabırcasına sındı. Vali öz ordusuna qayıtmağa fürsət tapa bilməyib qaçdı. Bütün çadırları və ləvazimatı, xanlar ilə birlikdə, yerbəyer Qızılqayada qaldı. Hacı Çələbi Sınıqdan üç ağac (21 km) yuxarıyadək irəliləyib onları təqib etdi. Tiflisin beş ağaclığına (35 km) yetişdi. Qaçmaqda olan gürcü qoşununun qabağını Şəmkirdə, Şəmsəddinlidə və Qazaxda kəsib çox adam tələf etdi. Hacı Çələbi Baydar<ref name=Q12 group=qeyd/>  torpağında səngər qazdırdı. Oğlu Ağakişi bəyi Tiflisdən bəri yaşamaqda olan müsəlmanlara hakim və hökmran təyin etdi. Xanları da öz vətənlərinə göndərdi. Özü qayıdıb Şirvana gəldi{{sfn|Mirzə Adıgözəl bəy (2)|1950|s=89}}.}}
{{sitat2|1752-ci il aprelin 12-də (Qriqori təqvimi ilə aprelin 23-də) Hacı Çələbi Gəncənin yaxınlığında Teymurazı məğlub etdi. Teymuraz xüsusən də irəvanlılar da ona xəyanət etdikləri üçün məğlub oldu{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 1)|1869|сс=238-239}}.}}


Abbasqulu ağa Bakıxanova görə,
Qusar polkunun gürcü əsilli poruçikinin izahatı əsasında tərtib edilmiş və 12 iyun (Yuli təqvimi ilə 23 iyun) 1753-cü il tarixdə Həştərxandan Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubda isə göstərilir ki,


{{sitat2|Hacı Çələbi bu xəbəri (xanların həbs edilməsi xəbərini) eşidən kimi şücaət və igidliyi ilə Sərkar xanədanının hökmranlığına vasitə olan Ağa Rəzi bəylə ittifaq edib, Gürcüstan valisinin üzərinə hücum etdi. Gəncənin yarım ağaclığında, Qızıl Qaya adlı yerdə onu məğlub edərək, həmin xanları xilas etdi. Sonra valini təqib edib, Qazax və Borçalı mahallarını ələ keçirdi{{sfn|Bakıxanov A. (1)|2006|s=137}}.}}
{{sitat2|Ötən 1752-ci ildə bu xanlar (Şəki, Şamaxı, Qəbələ və Gəncə xanları) birlikdə razılığa gələrək və Qaraqaytaq və və Quba xanlarını da öz aralarına qataraq, 8.000 nəfərədək tatar və ermənidən ibarət qoşun topladılar və İrakli ilə  döyüşə girdilər və o (İrakli), məğlub oldu və onun bütün düşərgəsi qarət edildi{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 8)|1869|с=393}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть третья 5) |1869|с=89}}.}}  


Hacı Çələbi xanın məktubunda göstərilir ki,
1753-cü ilin noyabr ayı tarixli “Sankt-Peterburq vedomostları”nda göstərilir ki,  


{{sitat2| ...səhərdən günortanın sonlarına qədər ox-oxa, top-topa, misli görünməmiş döyüş oldu. Allahın köməyi ilə müsəlmanlar qələbə çaldı{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=452, 451, 450}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=66}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}
{{sitat2|İran bölgəsinin beş xanı qismən gürcü çarına meylli idi. Bunlar Qazax xanı, Burçalı xanı, Şəmsəddil xanı, İrəvan xanı və Gəncə xanları idi. Onların adamları gürcü çarı İraklinin tərəfində Hacı Çələbinin ordusu döyüşə girmişdilər... Hacı Çələbi çar İraklinin ordusundan 6.000 nəfəri qırdı və qəti qələbə qazandı. ...indi adları çəkilən  xanlar –  İrəvan, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil və Burçalı xanları İraklidən üz döndərdilər və Hacı Çələbinin ordusu ilə birləşdilər{{Sfn|Левиатов В.Н. (1)|1948|с=123}}.}}


“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü salnaməsinə görə,
11 iyul (22 iyul) 1752-ci il tarixdə Həştərxandan Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubda göstərilir ki,  


{{sitat2| Döyüş oldu. Çarlar Nuxadan gələn ordunun qarşısında dura bilmədilər, nizamsız şəkildə döyüşə girdilər və məğlubiyyətə uğradılar. Çarların ordusu çarlarla birlikdə Tiflisə geri döndü, xanlar – keçmiş əsirlər isə Gəncəyə Hacı Çələbinin yanına getdilər. Şənbə günü və Pasxa idi. Tiflis mokalakiləri (gürcü tacirlər) alış-veriş üçün Gəncədə idilər, martın 28-də (8 apreldə) onlar da Hacı Çələbinin adamları tərəfindən qarət edildilər{{Sfn|СМОМПК (3)|1896|сс=51, 52}}.}}
{{sitat2|1752-ci il aprelin 12-də (Qriqori təqvimi ilə 23 apreldə) gürcü knyazı İrakli və onunla birlikdə dörd xan gürcü və əfqanlardan 14.000 nəfər toplayaraq Kür çayı üzərində Şəki xanı Hacı Çələbi ilə döyüşməyə başladılar. Lakin eyni zamanda yuxarıda adı çəkilən dörd xan ilə əfqanlar birlikdə İrakliyə xəyanət etdilər, buna görə də onun piyadalarından 1.000 nəfər öldürüldü, yaxud əsir götürüldü. Lakin İrakli özü  gürcü süvari ordusu ilə qaçdı və bununla da ordunun qalan hissəsi ilə birlikdə özünü xilas etdi{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 5) |1869|с=390-391}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть третья 5) |1869|с=89}}.}}  


1753-cü ilin noyabr ayı tarixli “Sankt-Peterburq vedomostları”nda göstərilir ki,  
Mirzə Adıgözəl bəyə görə,


{{sitat2|İran bölgəsinin beş xanı qismən gürcü çarına meylli idi. Bunlar Qazax xanı, Burçalı xanı, Şəmsəddil xanı, İrəvan xanı və Gəncə xanları idi. Onların adamları gürcü çarı İraklinin tərəfində Hacı Çələbinin ordusu döyüşə girmişdilər... Hacı Çələbi çar İraklinin ordusundan 6.000 nəfəri qırdı və qəti qələbə qazandı. ...indi adları çəkilən  xanlar –  İrəvan, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil və Burçalı xanları İraklidən üz döndərdilər və Hacı Çələbinin ordusu ilə birləşdilər{{Sfn|Левиатов В.Н. (1)|1948|с=123}}.}}
{{sitat2|İlahi feyzlər mühiti və hədsiz işıqlıq mənbəyi olan mərhum, rəhmətlik cənab Şeyx Nizaminin nurani qəbri və pak məzarı yaxınlığında iki ordu bir-birinə yaxınlaşdı. Aralarında qətl və qarət odu alovlandı. Gürcüstan qoşunu biabırcasına sındı. Vali öz ordusuna qayıtmağa fürsət tapa bilməyib qaçdı. Bütün çadırları və ləvazimatı, xanlar ilə birlikdə, yerbəyer Qızılqayada qaldı. Hacı Çələbi Sınıqdan üç ağac (21 km) yuxarıyadək irəliləyib onları təqib etdi. Tiflisin beş ağaclığına (35 km) yetişdi. Qaçmaqda olan gürcü qoşununun qabağını Şəmkirdə, Şəmsəddinlidə və Qazaxda kəsib çox adam tələf etdi. Hacı Çələbi Baydar<ref name=Q12 group=qeyd/>  torpağında səngər qazdırdı. Oğlu Ağakişi bəyi Tiflisdən bəri yaşamaqda olan müsəlmanlara hakim və hökmran təyin etdi. Xanları da öz vətənlərinə göndərdi. Özü qayıdıb Şirvana gəldi{{sfn|Mirzə Adıgözəl bəy (2)|1950|s=89}}.}}


11 iyul (22 iyul) 1752-ci il tarixdə Həştərxandan Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubda göstərilir ki,  
Abbasqulu ağa Bakıxanova görə,


{{sitat2|1752-ci il aprelin 12-də (Qriqori təqvimi ilə 23 apreldə) gürcü knyazı İrakli və onunla birlikdə dörd xan gürcü və əfqanlardan 14.000 nəfər toplayaraq Kür çayı üzərində Şəki xanı Hacı Çələbi ilə döyüşməyə başladılar. Lakin eyni zamanda yuxarıda adı çəkilən dörd xan ilə əfqanlar birlikdə İrakliyə xəyanət etdilər, buna görə də onun piyadalarından 1.000 nəfər öldürüldü, yaxud əsir götürüldü. Lakin İrakli özü  gürcü süvari ordusu ilə qaçdı və bununla da ordunun qalan hissəsi ilə birlikdə özünü xilas etdi{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 5) |1869|с=390-391}}{{sfn|Бутков П.Г. (часть третья 5) |1869|с=89}}.}}  
{{sitat2|Hacı Çələbi bu xəbəri (xanların həbs edilməsi xəbərini) eşidən kimi şücaət və igidliyi ilə Sərkar xanədanının hökmranlığına vasitə olan Ağa Rəzi bəylə ittifaq edib, Gürcüstan valisinin üzərinə hücum etdi. Gəncənin yarım ağaclığında, Qızıl Qaya adlı yerdə onu məğlub edərək, həmin xanları xilas etdi. Sonra valini təqib edib, Qazax və Borçalı mahallarını ələ keçirdi{{sfn|Bakıxanov A. (1)|2006|s=137}}.}}


Əgər “Car salnaməsi”ndə xanların həbs edilmədinin ardınca gürcülərin Gəncə qalasını mühasirəyə almasının göstərilən tarixi Qriqori təqvimi ilə aprelin 1-i dirsə, “Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında da eyni tarix xanların həbs edilməsinin tarixidir. Bundan başqa, “Car salnaməsi”ndə həlledici döyüşün aprelin 8-də, şənbə günü baş verdiyi göstərilirsə, “Hadisələrin təsviri”ndə də göstərilir ki, eyni tarixdə çarlar məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilmiş, əsir düşmüş xanlar azad olunaraq Gəncəyə – Hacı Çələbinin yanına getmiş, Gəncədəki gürcü tacirləri qarət olunmuşlar. Bu isə o deməkdir ki, bu döyüşlə bağlı “Car salnaməsi”ndə göstərilən aşağıdakı tarixlər dəqiqdir, çünki digər mənbədəki tarixlərlə üst-üstə düşür və heç bir şübhə doğurmamalıdır:  
Əgər “Car salnaməsi”ndə xanların həbs edilmədinin ardınca gürcülərin Gəncə qalasını mühasirəyə almasının göstərilən tarixi Qriqori təqvimi ilə aprelin 1-i dirsə, “Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında da eyni tarix xanların həbs edilməsinin tarixidir. Bundan başqa, “Car salnaməsi”ndə həlledici döyüşün aprelin 8-də, şənbə günü baş verdiyi göstərilirsə, “Hadisələrin təsviri”ndə də göstərilir ki, eyni tarixdə çarlar məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilmiş, əsir düşmüş xanlar azad olunaraq Gəncəyə – Hacı Çələbinin yanına getmiş, Gəncədəki gürcü tacirləri qarət olunmuşlar. Bu isə o deməkdir ki, bu döyüşlə bağlı “Car salnaməsi”ndə göstərilən aşağıdakı tarixlər dəqiqdir, çünki digər mənbədəki tarixlərlə üst-üstə düşür və heç bir şübhə doğurmamalıdır:  
Mənbə — "https://sheki.org/wiki/Gəncə_–_Qazax_arasındakı_yolda_baş_vermiş_döyüş_(1752)"