|
|
| Sətir 1: |
Sətir 1: |
| [[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:1826-cı ilədək Şəki hakimləri, xanları və s.]]
| | <noinclude>{|class="wikitable" |
| {{Dövlət xadimi
| |
| |adı = Səlim xan
| |
| |tam adı = ''Səlim xan Məhəmmədhüseyn xan oğlu''
| |
| |piktoqram =xan
| |
| |şəkil = Şəki xanları və xanzadələri.jpg
| |
| |şəklin ölçüsü =
| |
| |şəklin izahı = Şəki xanları, yaxud xanzadələri (şərti), - Şəki xan sarayında friz (divar rəfi - irəf) üzərində miniatür.
| |
| |titul = [[Şəki xanlığı|Şəki]] xanı
| |
| |bayraq =
| |
| |dövr əvvəl = 13 noyabr/12 dekabr 1795
| |
| |dövr son = 9 may 1797
| |
| | sələfi = [[Məhəmmədhəsən xan]]
| |
| | xələfi = [[Məhəmmədhəsən xan]]
| |
| | titul_2 = VIII Şəki xanı
| |
| | dövr əvvəl_2 = ən geci 25 fevral 1805
| |
| | dövr son_2 = 4 noyabr 1806
| |
| | sələfi_2 = [[Fətəli xan (Şəki xanı)|Fətəli xan]]
| |
| | xələfi_2 = [[Fətəli xan (Şəki xanı)|Fətəli xan]] və Məmməd bəy <br><small> (Müvəqqəti şura,-ən uzağı 59 gün)
| |
| | xələfi_3 = [[Cəfərqulu xan]]<br><small> (Şəki xanı, – 22.12.1806-cı il tarixdən)
| |
| |doğum tarixi = 1780-cı ildən əvvəl
| |
| |doğum yeri =
| |
| |vəfat tarixi = {{Vəfat tarixi|1826|04|12}}{{sfn|AKAK, səh.: 787,|1874|p=}}{{sfn|AKAK, səh.: V,|1874|p=}}
| |
| |vəfat yeri = Osmanlı İmperiyası, {{link-interwiki|az=Kırşehir|az_mətn=Kırşehir|başqa_dil=tr|başqa_dildə_başlıq=Kırşehir}}{{sfn|AKAK, səh.: 787,|1874|p=}}{{sfn|Şükürov Q.|2018|p=126}}
| |
| |təhsili =
| |
| |elmi dərəcəsi =
| |
| |elmi adı =
| |
| |sülalə =
| |
| |atası = [[Məhəmmədhüseyn xan]]
| |
| |anası = gürcü İvan Baqrationinin qızı, Pyotr{{sfn|AKAK, səh.: 652,|1868|p=}} və Davud{{sfn|AKAK, səh.: 641,|1868|p=}} Baqrationilərin bacısı
| |
| |həyat yoldaşı = Tutu bəyim (İbrahim xanın qızı)
| |
| |uşağı = [[Hüseyn xan (Səlim xanın oğlu)|Hüseyn xan]], Hacı xan, [[Süleyman xan Şəkinski |Süleyman xan]], Fəxrunnisə xanım{{sfn|AKAK, səh.: 1120,|1873|loc= – Nəsil şəcərəsi Hacı Cəmil əfəndi tərəfindən tərtib edilmişdir; bax: {{Harvnb|AKAK, səh.: VII,|1873|p=}}}}, Asiya bəyim {{sfn|AKAK, səh.: 1111,|1873|loc= – Nəsil şəcərəsi Hacı Həmid əfəndi tərəfindən tərtib edilmişdir; bax: {{Harvnb|AKAK, səh.: VII,|1873|p=}}}}
| |
| |imzası =
| |
| |mükafatları =
| |
| |Commons =
| |
| }}
| |
| '''Səlim xan''' (?–1826) — 1795–1797 və 1805–1806-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Şəki xanı; 1805-ci ildə hakimiyyətini möhkəmləndirmək və düşmənlərinə qarşı hərbi dəstək almaq üçün xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatmışsa da, 1806-cı ildə bacısının Qarabağda ruslar tərəfindən öldürülməsindən sonra, dərhal Şəki xanlığı ərazisindəki rus qoşununu xanlığın ərazisindən qovmuş, bundan 4 ay sonra əks-hücuma keçən ruslara silahlı müqavimət göstərmiş, lakin sonda məğlub olaraq 500 nəfərlik dəstəsi ilə İrana qaçmışdır. O, hakimiyyətini geri qaytarmaq ümidiylə bir neçə dəfə İrandan silahlı dəstə ilə Şəkiyə yürüş etsə də uğur qazana bilməyərək geri çəkilmiş, bir müddət İranda yaşadıqdan sonra 1818-ci ilin dekabrında Osmanlı dövlətinin Bağdadakı canişininin yanına gedərək Osmanlı dövlətindən siyasi sığınacaq istəmişdir. Ona aylıq 2500 quruş maaş təyin edilmiş, əvvəl Ərzurumda, sonra isə Ankarada yaşamaq izni verilmişdir.
| |
| | |
| 12 aprel 1826-cı il tarixdə Ankara yaxınlığındakı Kırşehrdə vəfat etdikdən cəmi 4 ay sonra – 11 avqust 1826-cı il tarixdə, oğlanlarından biri – [[Hüseyn xan (Səlim xanın oğlu)|Hüseyn xan]], Şəkidə xan ola bilmiş, lakin onun hakimiyyəti daha qısamüddətli olmuş, cəmi 3 aya yaxın davam etmişdir.
| |
| | |
| == Həyatı və siyasi fəaliyyəti ==
| |
| === Şəki xanı olmasına qədər qardaşı Məhəmmədhəsən xanla münasibətləri ===
| |
| Mənbələrdə Səlim xanın həyatının Şəkidə hakimiyyətə gəlişinə qədərki dövrü haqqında demək olar ki heç bir məlumat yoxdur. Bircə o göstərilir ki Səlim xan sələfi olan qardaşı Məhəmmədhəsən xanın onu “''birütbə''” saxlamasını və digər qardaşı Fətəli xanın gözlərini çıxartdırmasını gördükdən sonra “''Şəki vilayətinin bəylərindən özünə yoldaş eləyib, [[Hicri təqvimi|tarixi-islamiyyə]] {{abbr|1199 ''(1784/1785)''|Hicri 1199-cu il miladi 14.11.1784-cü il tarixdə başlayır və 04.11.1785-ci il tarixdə sona çatır.|0}} olanda''” (digər bir mənbədə 1795-ci illin mart ayında<ref>[[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] yazır ki, “''{{abbr|Məhəmmədhəsən xanın|Mətndə səhvən “''Məhəmmədhüseyn xanın''” yazılıb.|0}} qardaşı Səlim ağa {{abbr|bu hadisədən|Məhəmmədhəsən xanın gözlərinin çıxarılmasını və İrana göndərilməsi nəzərdə tutulur.|0}} 8 ay qabaq Cara qaçmışdı''”; bax: {{Harvnb|Bakıxanov A.|2010|p=205|loc=}}</ref>) Şəkidən Cara qaçmış{{sfnaz|Kərim ağa Fateh|1993|p=13}} və qardaşını devirmək əzmiylə orada özünə qoşun toplamışdı. 1795-cı ilin son aylarında isə qardaşı Məhəmmədhəsən xan Şəki qoşunu ilə Muğanda – orada qışlayan İran şahı Ağa Məhəmməd şah Qacarın sərəncamında, olarkən Səlim xan Əliskəndər Hüzzatinin başçılıq etdiyi Car və avar qoşunu ilə Cardan Şəkiyə doğru hərəkət edir{{sfnaz|Bakıxanov A.|2010|p=205 }}. Məhəmmədhəsən xan bunu bilən kimi Ağa Məhəmməd şahdan da əlavə qoşun götürüb Səlim xanı qovmaq üçün Şəkiyə qayıdır. İki qardaş arasında ən şiddətli döyüş [[Baş Göynük|Göynük]] kəndi yaxınlığında baş verir, Səlim xan məğlub olub geri çəkilir. Məhəmmədhəsən xan isə [[Nuxa]]ya qayıdır, lakin sonra Xaçmaz mahalının Tərkeş kəndində onu gözləyən Dəvəli Mustafa xan Qacar adlı İran sərkərdəsinin yanına getdikdə, sonuncu adı çəkilən, şahın sifarişinə uyğun olaraq, onun gözlərini çıxartdırır və özünü də dustaq edərək Təbrizə göndərir. Məhəmmədhəsən xana qarşı belə aqressiv münasibətin səbəbi isə güman edildiyinə görə bu ola bilərdi ki, onun tərəfində Göynükdə vuruşmuş iranlılardan ölən və yaralanan çox olmuşdur{{sfnru|Мустафаев Дж.М.|1989|p=18-19}}.
| |
| | |
| === Birinci hakimiyyət dövrü (1795 – 1797) ===
| |
| Məhəmmədhəsən xanın kor edilməsi və Təbrizə göndərilməsi nəticəsində onunla hakimiyyət davası edən qardaşı Səlim xanın Şəki xanlığında hakimiyyətə keçməsi üçün gözlənilməz fürsət yarandı. Əlbəttə ki Səlim xan bu imkandan yararlandı, o, Nuxaya gəldi və hakimiyyətə yiyələndi.
| |
| | |
| Şəkidə tərtib olunmuş maddeyi-tarixlərdə Səlim xanın Şəkidə birinci dəfə hakimiyyətə gəlməsi tarixi belə göstərilir:
| |
| {{sitat2|Alicah Səlim xanın Şəki vilayətini Məhəmmədhəsən xanın əlindən alması tarixi: cəmadiyül-əvvəl 1210'' ( 13 noyabr/12 dekabr 1795) {{sfnaz|Tahirzadə Ə.Ş.|2005|p=270}}.}}
| |
| | |
| Səlim xan Şəki xanı olduqdan sonra qardaşı Məhəmmədhəsən xanın 7 azyaşlı oğlunu öldürtdürdü. Onlardan biri qubalı Fətəli xanın bacısı oğlu idi{{sfnaz|Bakıxanov A.|2010|p=205|loc=}}.
| |
| | |
| 1796-cı ilin əvvəllərində Ağa Məhəmməd şah Qacar İrana çəkildi. Əvəzində isə Cənubi Qafqaza şimaldan general Valerian Zubovun başçılığı altında rus qoşunları yeridildi. Ruslar Xəzərsahili əraziləri tutduqdan sonra Gəncəyə doğru hərəkət etdilər. Cavad xan müqavimət göstərməyib qalanı onlara təslim etdi. Bu arada – {{abbr|18 iyul|Yuli təqvimi ilə: 7 iyul|0}} tarixində, rus hərbi düşərgəsinə gəlmiş Səlim xanın nümayəndəsi Səlim xanın xahişini çatdırdı ki, bir nəfər hörmətli şəxsi göndərsinlər və o, yəni Səlim xan, həmin hörmətli şəxsin qarşısında xalqla birlikdə Rusiyaya sədaqət andı içmək istəyir. Valerian Zubovun rus çariçası II Yekaterinaya göndərdiyi {{abbr|5 avqust|Yuli təqvimi ilə: 25 iyul|0}} tarixli məktubundan məlum olur ki, tezliklə o, Səlim xanın xahişini yerinə yetirmiş, Səlim xan isə Sədaqət andı mətnnini ({{lang-ru|присяжный лист}}) imzalamışdır{{sfnru|Дубровин Н. Ф. – Т. 3 – С. 144-145; |1886|p=}}.
| |
| | |
| Lakin az müddət sonra – elə həmin ilin sonlarında, II Yekaterina vəfat etdi, onun yerinə taxta çıxan I Pavel isə beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar olaraq rus qoşunlarını Cənubi Qafqazdan geri çağırdı. Bundan sonra – 1797-ci ildə, Ağa Məhəmməd şah Qacar ikinci dəfə Cənubi Qafqaza yürüşə başladı. O, birincici yürüşü zamanı kor etdirdiyi sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı da özü ilə götürmüşdü. Məlum olduğu kimi, bu yürüşü zamanı – iyun ayında, Ağa Məhəmməd şah Şuşa qalasında öz adamlarının sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü. Ölümündən təxminən 1 ay əvvəl isə o, sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı yenidən Şəkidə hakimiyyətə gətirmişdi. Bunun dəqiq vaxtı isə Şəkidə tərtib olunmuş maddeyi-tarixdə belə göstərilir:
| |
| {{sitat2|Məhəmmədhəsən xanın Təbrizdən gəlməsi və Səlim xanın getməsi tarixi: 12 zilqədə 1211'' (9 may 1797){{sfnaz|Tahirzadə Ə.Ş.|2005|p=270}}}}
| |
| Amma digər mənbələrdə Məhəmmədhəsən xanın yalnız Ağa Məhəmməd şah Qacarın ölümündən sonra, özü də Şamaxı xanı Mustafa xanın köməyi ilə ikinci dəfə Şəkidə hakimiyyətə gətirilməsi göstərilir{{sfnaz|Kərim ağa Fateh|1993|p=14}}.
| |
| | |
| ===Şəkidə təkrarən hakimiyyətə gəlməsi üçün siyasi mübarizəsi===
| |
| 1801-ci ildə Gürcüstan Rusiya İmperiyasına birləşdirildi və bundan sonra rusların Cənubi Qafqazda hegemonluğu gündən-günə artmağa başladı. Onlar 1804-cü ilin əvvəlində Gəncə xanlığını işğal etdikdən sonra isə Şəki xanlığı qərbdən daha çox rus hakimiyyəti altında olan ərazilərlə əhatə olundu.
| |
| | |
| Belə bir şəraitdə Səlim xan Şəkidə bir daha hakimiyyətə gəlmək üçün rusların dəstəyindən istifadə etmək istəyirdi. O, bu məqsədlə Rusiya qoşunlarının Gürcüstandakı baş komandanı knyaz Pavel Sisianova məktublar yazdı. İlk məktubu imzasız olduğu üçün knyaz Pavel Sisianov onu cavablandırmağı özünə yaraşdırmayıb, bu işi – yəni cavab yazmaq işini, polkovnik Pavel Karyaginin öhdəsinə buraxdı. Sonuncu adı çəkilən isə Səlim xan üçün “''imzasız məktuba Rusiyada heç kimin hörmət etmədiyini''” vurğulamaqla yanaşı, həm də ona məsləhət görmüşdü ki “''əgər nəyəsə nail olmaq istəyirsə, yaxşı olar ki Tiflisə gəlsin''”. Lakin Səlim xan Tiflisə getmədi, əvəzində dəstək üçün Şamaxı xanı Mustafa xana müraciət etdi{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 3 – С. 425-426; |1886|p=}}. Mustafa xan isə Səlim xanın təklifindən öz məqsədi üçün istifadə etmək istəyirdi. Polkovnik Pavel Karyaginin {{abbr|12 mart|Məktubda tarix Yuli təqvimi ilə göstərilir: 28 fevral.|0}} 1805-ci tarixli raportunda xatırlanır ki, raport yazılan vaxtdan bir müddət əvvəl,
| |
| {{sitat2|Mustafa xan guya Səlim xanın sifarişini yerinə yetirirmiş kimi, Şirvan ordusu ilə Şəki xanlığının sərhədlərinə doğru hərəkət edib. Məhəmmədhəsən xan da Şəki ordusunu götürüb vuruşmaq əzmiylə əvvəl Mustafa xanın qarşısına – vuruşmağa, gedib, lakin sonda, vuruşmaq fikrindən vaz keçib, ordusunu buraxıb və özünü təkcənə Mustafa xana təslim edib. Mustafa xan Məhəmmədhəsən xanı əsir kimi Şamaxıya göndərib, Səlim xana isə deyib ki ona inanmır, bu şərtlə onu Şəkidə xan edə bilər ki, oğlunu və qızını əvvəlcə “əmanət” kimi ona versin. Səlim xan o saat Mustafa xanın tələbini yerinə yetirib. Amma Mustafa xan ürəyində Şəki xanlığını özü ələ keçirmək istəyirmiş və buna görə də, öz naiblərini gizlincə Nuxa şəhərinə göndəribmiş ki, şəhəri idarə etsinlər və Məhəmmədhəsən xanın adından onun bütün xəzinəsini tələb etsinlər. Səlim xan isə bunu və özünün aldadıldığını bilən kimi, naiblərin göndərilməsi barədə Nuxadakı kor qardaşı Fətəli ağaya xəbər ötürə bilib. Nuxa adamları ayağa qalxıb Mustafa xanın naiblərini qovublar və Fətəli ağanı müvəqqəti xan seçiblər. Mustafa xan nuxalıların seçimi ilə razılaşmağa məcbur olub və yeni Şəki xanı seçilmiş Fətəli xana məktub yazıb oğlunu “əmanət” kimi Şamaxıya göndərəcəyi təqdirdə onu Şəki xanı kimi tanıyacağını bildirib. Fətəli xan həmin saat oğlunu Mustafa xanın yanına yollayıb. Bundan sonra Mustafa xan Səlim xana onu Şəkidə xan edəcəyi barədə verdiyi vədindən imtina edib və bildirib ki əvəzində ona Şirvanda yaxşı bir mahal verə bilər. Səlim xan əvvəlcə bu təkliflə razılaşıb, lakin Mustafa xanın yanından ayrılan kimi, birbaşa Nuxaya gedib və hamı tərəfindən, o cümlədən, qardaşı Fətəli xan tərəfindən Şəki xanı kimi qəbul olunub''{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 4 – С. 426-427; |1886|p=}}{{sfn|AKAK, səh.: 643,|1868|p=}}.}}
| |
| | |
| Raportda təsvir edilən hadisələrin nə vaxt başlayıb nə vaxt bitdiyini bilmək üçün isə aidiyyatı olan digər məlumatlara da diqqət yetirilməsinə ehtiyac var. Məsələn, Fətəli xanın oğlu [[Kərim ağa Şəkixanov|Kərim ağa Şəkixanovun]] yazdığına görə onun atası ''“iki-üç ay”'' xanlıq etmiş, Səlim xan isə Nuxaya heç də təntənəli şəkildə yox, əslində gizlincə gəlmiş və gecə vaxtı [[Qala (Şəki)|qalanı]] qoruyan bəylərin Fətəli xana xəyanəti nəticəsində xəlvəti olaraq qalaya daxil olmuşdur{{sfnaz|Kərim ağa Fateh|1993|p=15}}. Pavel Sisianov isə Səlim xana yazdığı {{abbr|28 yanvar|Məktubda tarix Yuli təqvimi ilə göstərilir: 16 yanvar.|0}} 1805-ci il tarixli məktubunda Mustafa xanın Nuxaya öz naiblərini göndərməsi, Şəki xanlığını Səlim xana vermək istəməməsi, Fətəli xanın Nuxada xan olması barədə yayılan şayiələrdən təəssüfləndiyini və bu şayiələrin doğru olmaması üçün dua etdiyini{{sfn|AKAK, səh.: 642,|1868|p=}}, növbəti – {{abbr|25 fevral|Məktubda tarix Yuli təqvimi ilə göstərilir: 13 fevral.|0}}, 1805-ci il tarixli məktubunda isə Səlim xanın yenidən Nuxada xan olmasına görə sevindiyini və bu münasibətlə onu təbrik etdiyini bildirmişdir{{sfn|AKAK, səh.: 642,|1868|p=}}. Beləliklə, aydınlaşır ki bu hadisələr, o cümlədən Fətəli xanın xanlıq dövrü, raportda təsvir edildiyi kimi heç də bir-iki gün ərzində başlayıb sona çatmadığı kimi, Kərim ağa Şəkixanovun yazdığı kimi də heç də iki-üç ay davam etməmiş, təxminən, bir aya yaxın müddət ərzində baş vermişdir.
| |
| | |
| === İkinci hakimiyyət dövrü (1805 – 1806) ===
| |
| {| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#D0F0C0; width:60em; max-width: 40%;" cellspacing="5" | |
| | style="text-align: left;" |Rus hərb tarixçisi [[Nikolay Dubrovin]] Səlim xanın Mustafa xanı Şəkidən çıxrtmasını və hadisələrin sonrakı gedişatını belə təsvir edir:
| |
| |- | | |- |
| |{{sitat2| | | ||Möv||Nöm||Mil||Ad||Boy||Çəki||Yaş||Hardan |
| [[Şəkil:Dubrovin NF.jpg|thumb|150px|Nikolay Fyodoroviç Dubrovin]]
| | </noinclude>|- |
| Həqiqətən də tezliklə xəbər əldə edildi ki, Mustafa Şəki sərhədlərinə yaxınlaşır. Baş komandanın əmri ilə Yelisavetpoldan mayor Yakimovun başçılığı altında 300 nəfərlik qoşun və iki top Səlim xana köməyə göndərildi. Köməyə gedənlər Dəhnə kəndi yaxınlığında şəkililərlə birəşən kimi mayor Yakimov Mustafanın üzərinə getdi və onun 6 min nəfərdən ibarət qoşununu Şəki torpağında məğlub etdi. Mustafa geri çəkildi və [[Cəyirli]] xəndəklərinə sığındı.
| | | style="text-align:center;" | {{#switch:{{UC:{{{pos|}}}}} |
| | | | PG = {{sort|1.0|[[Point qard|PG]]}} |
| Qələbədən ruhlanan Səlim xan knyaz Sisianovdan hücumu davam etdirmək və Şamaxını tutmaq üçün icazə istədi. Baş komandan buna razılıq verməsə də mayor Tarasovu Mustafanın yanına bu bəyanatla göndərdi ki, Səlim Rusiya təbəəsidir, buna görə də əgər Mustafa düşmənçilikdə davam edəcəksə, onda Rusiya tərəfindən cəzalandırılacaqdır.
| | | PG/SG | PG-SG | SG/PG | SG-PG | CG | C-G | C/G |
| | | | G = {{sort|1.5|[[Kombo qard|G]]}} |
| Şirvan hakimi Səlimlə barışdı; and içdi ki onunla dostluq edəcək, tutub saxladığı adamlarını, sürülərini qaytaracaq və knyaz Sisianova da yazılı şəkildə bildirdi ki, o heç vaxt Rusiya imperatorunun istəyinə qarşı çıxmaq fikrində olmamışdır{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 4 – С. 427; |1886|p=}} }}.
| | | SG = {{sort|2.0|[[Şutinq qard|SG]]}} |
| |} | | | SG/SF | SG-SF | SF/SG | SF-SG | G/F | G-F | F/G | F-G |
| | | | GF = {{sort|2.5|[[Svinqmen|G/F]]}} |
| Necə ki Səlim xanın Şəkidə xan olması ruslar tərəfindən sevinclə qarşılanmışdı, eləcə də bundan sonra ruslar Səlim xanın hakimiyyətdə qalması üçün ona dəstək nümayiş etdirdilər. Məsələn, Səlim xanın Şəkidə ikinci dəfə xan olmasından az sonra Şamaxı xanı Mustafa xan Şəki xanlığına yürüş edərkən Səlim xan rusların hərbi yardımından istifadə etmişdir. Başqa sözlə, Pavel Sisianov Səlim xana yazdığı {{abbr|19 mart|Məktubda tarix Yuli təqvimi ilə göstərilir: 7 mart.|0}} 1805-ci il tarixli məktubunda Səlim xanın sərəncamına {{abbr|Yelisavetpoldakı|Gəncədəki|0}} rus ordusundan mayor Yakimovun başçılığı altında 300 nəfər və 2 top göndərilməsi barədə göstəriş verdiyini{{sfn|AKAK, səh.: 643,|1868|p=}}, növbəti, {{abbr|3 aprel|>Məktubda tarix Yuli təqvimi ilə göstərilir: 22 mart.|0}} tarixli məktubunda isə həmin hərbi yardımın nəticəsi olaraq, Mustafa xanın Şəki torpağında məğlubiyyətə uğramasını qeyd etmişdir{{sfn|AKAK, səh.: 644,|1868|p=}}.
| | | SF = {{sort|3.0|[[Smoll forvard|SF]]}} |
| | | | SF/PF | SF-PF | PF/SF | PF-SF | CM | C-M | C/M |
| ==== Şəki xanlığının Rusiyanın tərkibinə keçməsi barədə Kürəkçay traktatını imzalaması ====
| | | F = {{sort|3.5|[[Stretç fo|F]]}} |
| [[Şəkil:Gelesen-Goresen.jpg|370px|thumb| [[Gələrsən-Görərsən qalası |“Gələsən-Görəsən” qalasının xarabalığı]], 2011-ci il – Səlim xan 1805-ci ilin yayında, İrandan gözlənilən hərbi müdaxiləni məhz bu qalada dəf etmək fikrində idi{{sfn|AKAK, səh.: 651,|1868|p=}}. ]]
| | | PF = {{sort|4.0|[[Pauer forvard|PF]]}} |
| | | | F/C | F-C | C/F | C-F | CF |
| {{abbr|26 may|Yuli təqvimi ilə: 14 may.|0}} 1805-ci il tarixdə Pavel Sisianovun Kürəkçay sahilində qurduğu düşərgədə Qarabağ xanı İbrahim xan Qarabağ xanlığının Rusiya İmperiyası tərkibinə keçməsi barədə Kürəkçay traktatına imza atdı. İbrahim xan Səlim xanın həm qayınatası, həm də bacısının əri idi. İbrahim xandan sonra Səlim xan da Pavel Sisianovun düşərgəsinə getdi və {{abbr|2 iyun|Yuli təqvimi ilə: 21 may.|0}} [[1805]]-ci il tarixdə 2-ci Kürəkçay traktatını – Şəki xanlığının Rusiya İmperiyası tərkibinə keçməsi barədə sənədi imzaladı<ref>{{Harvnb|AKAK, səh.: 646,|1868|p=|loc=Burada Sisianov traktaktların imzalanmasından bir gün sonra raport verir.}}</ref>. | | | FC = {{sort|4.5|[[Forvard-senter|F/C]]}} |
|
| | | C = {{sort|5.0|[[Senter (basketbol)|C]]}} |
| İbrahim xan və Səlim xan Pavel Sisianovun düşərgəsinə hər biri 600 atlı ilə gəlmişdi və onların orada qaldıqları hər gün üçün 100 qızıl çervon pul xərclənilmişdi. Bundan başqa, ruslar İbrahim xana və Səlim xana əlavə olaraq pul və qiymətli hədiyyələr də təqdim etmişdilər{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 4 – С. 428; |1886|p=}}.
| | | #default = |
| | |
| Tezliklə – {{abbr|22 iyul|Yuli təqvimi ilə: 10 iyul.|0}} 1805-ci ildə isə rus çarı I Aleksandr Səlim xanın adına fərman verib, Kürəkçay traktatını təsdiqlədi və Səlim xana general-leytenantı rütbəsi verdi. Bundan başqa, Çar Aleksandr Şəki xanlığının Rusiya İmperiyasının tərkibinə keçməsinin rəmzi olaraq, Səlim xana Rusiyanın gerbli bayrağı ilə bir qılınc da göndərdi{{Sfn|AKAK, səh.: 652,|1868|p=}}{{sfn|Грамота императора Александра I |1805|p=| loc={{oq|ru|'''Грамота императора Александра I 21 мая 1805 года о принятии Селим-хана Шакинского в подданство России'''
| |
| | |
| Божиею поспешествующею милостью мы, Александр Первый, император и самодержец всероссийский, московский, киевский, владимирский, новгородский, царь казанский, царь астраханский, царь сибирский, царь Херсониса-Таврического, государь псковский и великий князь смоленский, литовский, волынский и подольский, князь эстляндский, лифляндский, курляндский и семигальский, самогицкий, корельский, тверский, югорский, пермский, вятский, болгарский и иных; государь и великий князь Новагорода Низовские земли, черниговский, рязанский, полоцкий, ростовский, Ярославский, белоозерский, удорский, обдорский, кондийский, витебский, мстиславский и всех северных стран повелитель и государь иверской, карталинской, грузинской, имеретинской, мингрельской и кабардинской земли, черкасских и горских князей и иных наследный государь и обладатель, наследник норвежский, герцог шлезвиг-голстинский, стормарнский, дитмарсенский и ольденбургский, государь еверский и проч., и проч., и проч.. Нам любезно-верноподданному шакинской земли владельцу Селим-хану наша императорская милость и благоволение. Снисходя на прошение Ваше, изъявленное нашему генералу от инфантерии, кавказскому инспектору и главно-управляющему Грузией князю Цицианову, вступить в вечное подданство Российской империи, и видя нелицемерные знаки сего желания, равно как и преданности Вашей к высокому нашему престолу в заключенных Вами с помянутым генералом от инфантерии и князем Цициановым условиях, утверждаем и признаем Вас,, нашего любезно-верноподданного, владетелем ханства Шакинского под верховным покровительством, державой и защитой Российской империи, приемля Вас и дом Ваш и всех шакинской земли жителей в число наших верноподданных, обещая Вам и преемникам Вашим нашу императорскую милость и благоволение. Приняв за благо все статьи постановления, заключенного по взаимному согласию Вашему с нашим генералом от инфантерии князем Цициановым мая 21-го дня 1805 г., каковое слово от слова при сей жалованной нашей грамоте прилагается, утверждаем оное во всей силе нашим императорским словом на вечные времена ненарушимо за нас и преемников наших. Для славы дома Вашего и в память нашей императорской милости к Вам и законным преемникам Вашим, шакинским ханам, жалуем Вам знамя с гербом Российской империи и саблю, которые повелеваем хранить в доме Вашем наследственно и при каждой перемене нового преемника испрашивать высочайшего утверждения в звании хана Шакинского нашими императорскими грамотами, которые, равно как и сия, по неизреченному милосердию нашему будут к Вам всемилостивейше посылаемы. За сим поручая Вам управлять шакинским народом с кротостью и правосудием, пребываем [уверены], что Вы и наследники Ваши как в преданности Вашей к нашему [престолу], так и в точном выполнении Ваших обязанностей пребудете непоколебимы. [ ] и в залог монаршей нашей к Вам и народу шакинскому милости дана сия императорская наша грамота за собственноручным нашим подписанием и с приложением государственной печати в престольном нашем граде Святого Петра июля 10-го дня в лето от Рождества Христова тысяча восемьсот пятое и царствования нашего в пятое.
| |
| | |
| АЛЕКСАНДР
| |
| | |
| Князь Адам Чарторыский}}}}.
| |
| [[Şəkil:Cənubi Qafqaz 1809-1817-ci illərdə (xəritə).jpg|360px|left|thumb|Cənubi Qafqaz Səlim xanın hakimiyyətdə olduğu dövrə yaxın illərdə (1809-1817)]]
| |
| [[Şəkil:17-й егерский полк.png|thumb|290px| 17-ci yeger alayının sıravisi, unter-zabiti və ober-zabiti 1802-ci ildə (''Adolf Şarleman'').]]
| |
| | |
| ==== Şamaxı xanı Mustafa xanla yeni münasibətləri ====
| |
| Pavel Sisianov Kürəkçay çayı sahilindəki düşərgəsində ikən Qarabağ və Şəki xanları kimi Şamaxı xanı Mustafa xanın da traktat imzalamasını istəmişdi, lakin Mustafa xan, o vaxt onun yanına getmədi. Bundan sonra Pavel Sisianov hesab etdi ki əgər Mustafa xan öz xoşu ilə xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatmaq istəmirsə, deməli, bunu ona zorla məcbur etmək lazımdır və Şamaxı xanlığına qarşı hərbi əməliyyatların başlanılmasına qərar verdi. Lakin Səlim xan Pavel Sisianov qarşısında Mustafa xanı yola gətirəcəyinə boyun olaraq hərbi əməliyyat barədə qərarının icrasını təxirə sala bildi. Bundan sonra Səlim xan oğlu<ref>Səlim xanın ən böyük oğlunun yaşı bu zaman 4 yaşdan çox deyildi; bax: {{Harvnb|AKAK, səh.: 646,|1868|p=|loc={{oq|ru|Здесь должен я всеподданейше представить В. И. В. о причине того, для чего о принятому и необходимому правилу не взято от Селим-хана Шекинского сына в залог его верности в России 1) то, что старший его сын не более 4-х от роды – следовательно такого младенца отлучит от родителей было бы против правил кротости и человеколюбия;}} }}</ref> üçün Mustafa xanın qardaşı qızına elçi göndərdi. Nəticədə iki keçmiş düşmən bir-biri ilə yaxınlaşdı və qohumlaşdı. Daha sonra Səlim xan Mustafa xanla onun Pavel Sisianovun yanına getməsi, traktat imzalaması üçün danışıqlara başladı. O, Mustafa xanın Pavel Sisianovun yanında olacağı müddət ərzində təhlükəsizliyinə əmin olması üçün hətta öz oğlunu da girov kimi ona verməyi vəd etmişdi. İki həftə keçdi, lakin Mustafa xan yenə də Pavel Sisianovun yanına getmədi. Səlim xan Mustafa xanı yola gətirmək üçün yenə vaxt istədi. Pavel Sisianov əlavə dörd gün də vaxt verdi. Bu müddət bitdi, lakin Mustafa xandan heç bir cavab gəlmədi. Onda Pavel Sisianov {{abbr|10 dekabr|Yuli təqvimi ilə: 28 noyabr|0}} tarixdə özü Mingəçevir keçidinə gəldi və Səlim xana göstəriş verdi ki, 500 Şəki süvarisi ilə Göyçay çayı sahilinə − Şəki-Şirvan sərhədinə getsin. {{abbr|12 dekabrda|Yuli təqvimi ilə: 30 noyabrda|0}} ruslar Mingəçevir keçidini keçib, Şəki xanlığının ərazisi ilə Şamaxı xanlığına doğru irəliləməyə başladılar və {{abbr|23 dekabrda|Yuli təqvimi ilə: 11 dekabrda|0}} Yeni Şamaxının 5-6 km-liyində olan “Bəyim arx” deyilən yerə çatdılar. Buradan isə Mustafa xanın iqamətgahı olan Fitdağ qalasına istiqamət götürdülər. Rusların lap yaxınlaşdığını görən Mustafa xan Pavel Sisianovdan təhlükəsizliyinə yüksək təminat aldıqdan sonra onun yanına getdi və {{abbr|6 yanvar 1806-cı il|Yuli təqvimi ilə: 25 dekabr 1805-ci il|0}} tarixində Şamaxı xanlığının Rusiyanın tərkibinə keçməsi barədə traktatı imzalamağa məcbur oldu{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 4 – С. 483-484; |1886|p=}}.
| |
| | |
| ==== Ruslara qarşı çıxması ====
| |
| Pavel Sisianov Şamaxı xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatdıqdan sonra, yürüşünü Bakı xanlığı istiqamətində davam etdirir, lakin {{abbr|20 fevralda|Yuli təqvimi ilə: 8 fevralda|0}} Bakı xanı ilə danışıqlar zamanı öldürüldü{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 4 – С. 490; |1886|p=}}. Bundan sonra {{abbr|14 iyunda|Yuli təqvimi ilə: 2 iyunda|0}}, Qafqaz xəttinə və Gürcüstandakı Rusiya qoşunlarının baş komandanı vəzifəsinə [[İvan Qudoviç]] təyin olundu{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 5 – С. 16; |1887|p=}}.
| |
| | |
| Bu arada – iyun ayının 12-də, şahzadə Abbas Mirzənin başçılığı altında 20 minlik İran ordusu Şuşa qalasına yaxınlaşmışdı. Qaladakı rus qoşununun komandanlığı İbrahim xanın İrana meyl etməsindən şübhələnərək onu bəzi ailə üzvləri və qulluqçuları ilə birlikdə gülləboran etdilər. O cümlədən, İbrahim xanın arvadlarından biri – Səlim xanın bacısı da həmin qətliamda dünyasını dəyişdi. Rusların törətdikləri bu hadisəni və bacısının öldürülməsini bilən Səlim xanın reaksiyası isə sərt və qəti oldu – dərhal Şəki xanlığı ərazisindəki rus qoşununu xanlığının ərazisindən qovdu.
| |
| | |
| ===== Rus qoşununu Şəki xanlığı ərazisindən çıxarması =====
| |
| Bu zaman Şəki xanlığı ərazisində – Səlim xanın iqamətgahı olan Nuxa qalasından 20 verst (təxm. 21 km.) kənardakı hərbi düşərgədə, rusların [[17-ci yeger alayı|17-ci yeger alayının]] mayoru [[İvan Parfyonov|İvan Parfyonovun]] başçılıq etdiyi bir dəstə vardı. Dəstə Tiflis müşketyor alayından olan 285 nəfərdən ibarət idi və onların da istifadəsində 2 top vardı.
| |
| | |
| Nikolay Dubrovinin yazdığına görə,
| |
| <div style="{{qradient|#edfcf1|#f0d499|üfüqi}}"><center>
| |
| {{sitat2|Səlim xan İbrahim xanın öldürülməsindən xəbərdar olan kimi, mayor Parfyonovun yanına adam göndərib, təcili öz yanına gəlməsini istəyir. Səlim xanın göndərdiyi adam Parfyonova deyir ki, xan onunla təcili görüşmək istəyir, guya, iranlıların onun xanlığına yaxınlaşması barədə ciddi bir məlumat alıb və niyyəti də budur ki, rus dəstəsi ilə öz qoşununu birləşdirib sərhəddə doğru - düşməni qarşılamağa getsin. Parfyonov Səlim xanın dəvətini qəbul edir, bir adütant və 15 nəfər mühafizəçi kazak ilə birlikdə səhər tezdən düşərgəni tərk edir. Nuxaya 7 verst qalanda, Səlim xanın 3 min nəfərlik hərbi düşərgəsi ilə qarşılaşır. Qarşılaşdığı bu mənzərə onu iranlıların yaxınlaşması barədə şayiənin doğru olmasına daha da inandırır və heç nədən şübhələnmədən Səlim xanın hərbi düşərgəsinə gedir. Onu burada xanın məmurlarından biri qarşılayır, onunla müxtəlif məsələlər barədə 4 saat söhbət etdikdən sonra, adütantı ilə birlikdə öz çadırına dəvət edir, özü isə onların gəlişi barədə xana məlumat vermək adıyla çıxıb gedir. 1 saatdan sonra 100 nəfər silahlı şəkili onun mühafizəçi kazaklarına qəfildən hücum edirlər, bəzisini qılıncdan keçirirlər və bəzisini isə tərksilah edirlər. Şəkililər kazakların paltarlarını cırırlar, onları bir alt paltarında saxlayıb əllərini arxadan bağlayırlar və atlarını da götürürlər. Eyni vaxtda 6 nəfər əlində sıyrılmış xəncərlə Parfyonovun olduğu çadıra soxulur, onu da yerə yıxıb ağzını bağlayırlar, bütün qiymətli əşyalarını və pullarını götürürlər, əllərini arxadan bağlayıb, belə bir vəziyyətdə, piyada, qova-qova və güclü mühafizə altında Nuxa qalasına aparırlar. Lakin bir-neçə saat Nuxa qalasında zindanda saxladıqdan sonra yenidən həmin yerə - Səlim xanın düşərgəsinə, gətirirlər və burada axşam ona bildirirlər ki, onları azad edirlər, bu şərtlə ki, başçılıq etdiyi dəstəni Şəki xanlığı ərazisindən çıxartsın.''
| |
| | |
| ''Ivan Parfyonov gecə vaxtı öz düşərgəsinə qayıdır, orada ona məlumat verirlər ki, gündüz Şəki qoşunları düşərgəyə yaxınlaşıbmış və düşərgədən atəş açılmasına baxmayaraq, şəkililər rusların düşərgə ətrafında otlayan atlarını qovub dağıdıblarmış.''
| |
| | |
| ''Səhər rus hərbi düşərgəsi Şəki qoşunu tərəfindən mühasirəyə alınır və ruslardan tələb olunur ki, onlar həmin saat Şəki xanlığı ərazisini tərk etsinlər''{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 5 – С. 56-61; |1887|p=}}.}}</center></div>
| |
| | |
| | |
| Beləliklə, Cənubi Qafqazda ilk dəfə olaraq rus qoşunu tutduğu mövqeni tərk etməyə məcbur edilir. Bu hadisə barədə İvan Parfyonovun {{abbr|24 iyun|Yuli təqvimi ilə: 12 iyun|0}} tarixli raportunda məlumat verdiyini nəzərə alsaq, onun 23 iyun tarixində həbs edildiyini, rus qoşunlarının isə 1 gün sonra - 24 iyun tarixində, Şəki xanlığı ərazisini tərk etdiyini güman etmək olar.
| |
| | |
| Rus hərb tarixçisi bu hadisəni Cənubi Qafqazda qalibiyyətlə hərəkət edən rus ordusu üçün biabırçılıq kimi qiymətləndirmişdi{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 5 – С. 61; |1887|p=}}.
| |
| | |
| ===== Ruslarla toqquşma =====
| |
| Oktyabrın sonunda rus general-mayoru [[Pyotr Nebolsin]] böyük bir qoşunla Şəki xanlığının ərazisinə daxil oldu. Qoşunun şəxsi heyəti 26 zabitdən və aşağı rütbəli 886 nəfərdən ibarət idi və onların istifadələrində 5 top vardı. Bundan başqa, mayor Prosvirkin Sevastopol alayından 235 nəfərlə və 2 topla Mingəçevir keçidində, həmçinin Tiflis alayının mayoru Tokarev qarnizondan 875 nəfərlə Yelisavetpolda dəstək üçün hazır vəziyyətdə durmuşdular.
| |
| | |
| Pyotr Nebolsin Arvatan<ref>Hal-hazırda Şəki rayonunun [[Göybulaq]] və [[Cəfərabad]] kəndləri arasında yer.</ref> deyilən yerə çatanda ona məlumat verilir ki Nuxa şəhərinin bütün əhalisi dağlara çıxarılıb. Səlim xan özü isə müqavimət göstərmək fikrindədir və başına 1000-ə qədər silahlı yığıb.
| |
| | |
| Rus hərb tarixçisinin yazdığına görə, Səlim xanın süvariləri Arvatanda rus hərbi düşərgəsinə lap yaxınlaşmışdılar, lakin hücum etməyə cəsarət etməyiblərmiş. Bu zaman Pyotr Nebolsin Səlim xandan tələb edir ki oğlunu “əmanət” versin, Səlim xanın cavab məktubunda isə müxtəlif məsələlərdən söhbət açılır, amma “əmanət” məsələsinə heç toxunulmur. Arvatandan Nuxaya doğru hərəkətə keçən Pyotr Nebolsin Əyriçay üstündəki körpüdə və Qışlaq kəndində şəkililərin ciddi müqaviməti ilə üzləşir.
| |
| <center><gallery mode=packed-hover heights= "150px" widths= "200px" >
| |
| Şəkil: Şəki xanlığının ordusu döyüşdə-4.jpg|Şəki xanlığının ordusu döyüşdə
| |
| Şəkil: Şəki xanlığının ordusu döyüşdə-3.jpg|Şəki xanlığının ordusu döyüşdə
| |
| Şəkil: Şəki xanlığının ordusu döyüşdə-2.jpg|Şəki xanlığının ordusu döyüşdə
| |
| Şəkil: Şəki xanlığının ordusu döyüşdə-1.jpg|Şəki xanlığının ordusu döyüşə başlayır
| |
| </gallery></center>
| |
| | |
| Ən şiddətli döyüş {{abbr|noyabrın 3 də|Yuli təqvimi ilə: oktyabrın 22-də|0}} Nuxanın 2 verstliyində baş verir – 8 min nəfər şəkili, hansı ki, onların içində ləzgilər də vardı, dörd bir tərəfdən ruslara hücum edirlər. Döyüş səhər saat 8-dən axşam saat 7-yə qədər davam edir. Bu döyüşdə rusların əlinə keçmiş qənimətlərin içində xanlığın altı bayrağı da olmuşdu<ref>Onlardan üçü hazırda Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılır (Azərbaycan Tarixi Muzeyi. İnv. sayları 451, 452, 455); bax: {{Harvnb|Şəki xanlığının bayraqları|2010|p=}}</ref>.
| |
| | |
| <gallery mode= packed heights= "150px" widths= "200px" >
| |
| Şəkil: Flag of Shaki Khanate.jpg|1.) Şəki xanlığının bayraqlarından biri
| |
| Şəkil: Bayraq2_sheki_xanliqi.jpg|2 a.) Şəki xanlığının bayraqlarından biri
| |
| Şəkil: Bayraq2b sheki xanliqi.jpg|2 b.) Şəki xanlığının bayraqlarından biri
| |
| Şəkil:Bayraq3_sheki_xanliqi.jpg|3.) Şəki xanlığının bayraqlarından biri<ref>Bu bayraq vaxtilə Nadir şahın bayrağı olub, lakin Nadir şahdan 100 il əvvəl Hindistanda hazırlanıb; bax: {{Harvnb|Şəki xanlığının bayraqları|2010|p=}}</ref>.
| |
| </gallery>
| |
| | |
| Ruslar gecəni Nuxanın 1 verstliyində keçirirlər və səhər – 4 noyabr tarixində, döyüşü davam etdirib Nuxanı tuturlar. Səlim xan dağa qaçır.
| |
| | |
| Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə
| |
| {{Sitat2| | |
| ''Səlim xan qabaqcadan Naibüssəltənədən'' (İran şahzadəsi Abbas Mirzədən) ''çoxlu pul almışdı, Car və Avar ləzgilərini gətirib, mükəmməl qüvvə ilə yerin çətinliyinə və lazımi hazırlığa arxalanaraq müqavimətə girişdi. Müharibə zamanı ləzgilər qaçdı...''{{sfnaz|Bakıxanov A.|2010|p=222 }}}}
| |
| | |
| | |
| Rus mənbəsinin verdiyi məlumata görə bu döyüşlərdə qarşı tərəfdən 500-dək adam öldürüldüyü halda, onlardan – yəni ruslardan, aşağı rütbəli cəmi 23 nəfər həlak olmuş, 4 zabit və aşağı rütbəli 27 nəfər isə yaralanmışdır.
| |
| | |
| ===== Döyüşdən az sonra =====
| |
| Şəhər ruslar tərəfindən tutularkən, burada əvvəl onların özlərindən başqa kimsə gözə dəymirdi. Dağlara qalxmış əhalinin Səlim xan tərəfindən daha da uzaqlara deportasiya edlilməsinin qarşısının vaxtında alınması və dağlardakı adamların öz evlərinə qaytarılması üçün Pyotr Nebolsin mayor Solovyovun başçılığı altında 300 nəfərlik bir dəstəni 2 topla tez-tələsik dağlara göndərdi. Adamlar tezliklə dağlardan düşüb öz evlərinə qayıtdılar, şəhərdə və ətraf kəndlərdə həyat öz əvvəlki axarında davam etməyə başladı.
| |
| | |
| Səlim xanın yaxınları isə şayiə buraxmışdılar ki, guya o, bəzi bəylərlə birlikdə Arazın o biri tayına – Ərdəbilə qaçıb, amma ruslar dəqiqləşdirə bilirlər ki, əslində o, qohumu Şamaxı xanı Mustafa xanın yanında gizlənir. Ruslar Mustafa xana məktub yazıb tələb edirlər ki, Səlim xanı onlara təslim etsin. Mustafa xan isə öz növbəsində ruslara cavab yazır ki, Səlim xan onun ərazisini az müddət əvvəl tərk etmişdir. Sonra ruslar öyrənirlər ki Səlim xan [[Baş Göynük|Göynük]] kəndindədir. Ona imkan verirlər ki, ailəsi və yaxınları ilə birlikdə [[Baş Kəldək|Kəldək]] kəndinə köçsün. Səlim xan {{abbr|noyabrın 11-də |Yuli təqvimi ilə: oktyabrın 30-da|0}} Pyotr Nebolsinin yanına məktubla bir adam göndərib xahiş edir ki, həmin adamı məktubla birlikdə Tiflisə yola salsın. Onun xahişi yerinə yetirilir. Lakin, əvəzində Cənubi Qafqazdakı rus qoşunlarının Tiflisdə oturan baş komandanı [[İvan Qudoviç]] Pyotr Nebolsindən tələb edir ki, Səlim xanı ya tutsun, ya da tuta bilmirsə Kəldəkdən qovsun və onun Şəki xanlığı ərazisində yaşamasına imkan verməsin. İvan Qudoviçin bu sərəncamından sonra Səlim xan Şəkidə çox qala bilmir və 500 nəfərlik dəstəsi ilə İrana keçir. Orada şahzadə Abbas Mirzənin qonağı kimi qəbul olunur və Təbrizdə yaşamaq icazəsi alır{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=120}}.
| |
| | |
| Pyotr Nebolsin Şəki xanlığının idarəsini müvəqqəti olaraq Fətəli xan və Məmməd ağaya tapşırmışdı. Əhali bu seçimdən razı idi, lakin bir çoxları Səlim xanın qayıdacağından ehtiyat edirdilər və həmin səbəbdən də xan üsul-idarəsinin tamamilə ləğv edilməsini istəyirdilər. Ona görə ruslar Səlim xanı bütün imtiyazlarından, o cümlədən, general-leytenant rütbəsindən də məhrum etdilər ki camaat onun bir daha xan olmayacağına əmin olsun.
| |
| | |
| İvan Qudoviç Şəkiyə kimi xan təyin etmək barədə bir aydan çox fikirləşdi və nəhayət, dekabr ayında, keçmiş Xoy xanı [[Cəfərqulu xan|Cəfərqulu xana]] – hansı ki Tiflisdə elə öz yanında idi, ona Şəki xanı olmağı təklif etdi. Cəfərqulu xan İvan Qudoviçin təklifini məmnuniyyətlə qəbul etdi və Şəki xan təyin edildi{{sfn|Дубровин Н. Ф. – Т. 5 – С. 84-90; |1887|p=}}.
| |
| | |
| === Həyatının son 20 ili ===
| |
| Səlim xan 1813-cü ilədək – Rusiya ilə İran arasında Gülüstan sülh müqaviləsinin bağlanmasınadək, bir neçə dəfə İrandan silahlı dəstə ilə Şəkiyə yürüş etməyə cəhd göstərmiş, lakin bütün cəhdləri uğursuz başa çatmışdır. Buna baxmayaraq, 1812-ci ildə Osmanlı sultanına məktub yazaraq, Dağıstan əmirləri ilə ittifaq yaratdığını və rus qoşunlarını Şirvandan tamamilə çıxartdığını bildirmişdir{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=116}}. İddia etmişdir ki, əgər sultandan fərman sadir olarsa, rusların Tiflisdən də tamam xaric edilməsi imkan daxilindədir. Osmanlı sultanına yazdığı bu və sonrakı ildəki digər məktublarının və həmin məktublarda göstərdiyi tələblərinin qarşılığında ona “Dağıstan sərəsgəri” rütbəsi verilir.
| |
| | |
| Səlim xan 1818-ci ildə İranda – Ərdəbilin Meşgin mahalında, yaşayırdı (''Azərbaycan dramaturgiyasının banisi hesab edilən [[Mirzə Fətəli Axundov]] öz “Tərcümeyi-hal”ında göstərir ki, 6 yaşında anası ilə birlikdə himayəsinə sığındıqları və təlim-tərbiyə aldığı şəxs – anasının əmisi Axund Hacı Ələsgər, Meşgin mahalında sabiq Şəki xanı Səlim xanın xidmətində imiş''{{sfnaz|Axundov M. F.|1988|p=266}}).
| |
| | |
| Elə həmin 1818-ci ilin dekabr ayında 125 nəfər adamı ilə birlikdə Həccə getmək adı ilə İran hüdudlarını tərk edərək Bağdada – Osmanlı dövləti ərazisinə keçir. O, Bağdad valisi Davud paşanın yanına gedərək Osmanlı dövlətindən sığınacaq istəyir. Davud paşa Səlim xanın farsca yazdığı və özünü “vali-ye Şəki və Şirvan, sabiq-e sərəsgər-e Dağıstan” kimi təqdim etdiyi məktubunu 6 dekabrda Osmanlı sultanına göndərir{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=116-117}}. Səlim xanın məktubu ilə Osmanlı sultanı II Mahmud (1808–1839) şəxsən tanış olur, ona Ərzurumda iqamət etmək icazəsi verilir və aylıq 2500 quruş maaş təyin edilir. Səlim xan 1819-cu ilin yayında Ərzuruma yerləşdirilir{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=119}}. Onun Ərzruma yerləşməsi xəbəri ruslara bir qədər gec – yalnız 1820-ci ilin aprel ayında gedib çatır{{Sfn|AKAK, səh.: 712,|1874|p=}}.
| |
| | |
| Lakin Ərzrumda yerləşmək izni və aylıq 2500 quruş maaş Səlim xanı qane etmirdi. Səlim xan İstanbula məktublar yazır, adam göndərir, Osmanlı dövlətindən daha çox şey tələb edir. Vəziyyət o həddə çatır ki, onun maaşının dayandırılmasına və gəldiyi yerə geri göndərilməsinə qərar verilir{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=122}}. Lakin Səlim xan geri dönmək fikrində olmadığını heç ölüsünün də “İslam məmləkətindən” çıxmasını arzulamadığını bildirir{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=123}}. İstanbula göndərdiyi növbəti məktubların nəticəsi olaraq onun illik 2500 quruş maaşı bərpa edilir, özünə isə Ankarada yaşamaq izni verilir{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=124}}.
| |
| | |
| Səlim xan 1822-ci ilin may ayından Ankarada yaşamağa başlayır. Lakin “məktub yazmaq peşəsindən” əl çəkmir; vaxtaşırı olaraq Osmanlı sultanına məktublar yazaraq yeni tələblər irəli sürür – məsələn, maaşının artırılması, Bursaya köçməsinə icazə verilməsi, sultanla görüş icazəsi və s. Lakin bunların hamısı rədd edilir{{Sfnaz|Şükürov Q.|2018|p=125}}.
| |
| | |
| === Ölümü ===
| |
| Səlim xan 1826-cı il aprelin əvvəllərində Ankaradan Həccə yola düşmüş, lakin Ankaradan çıxan kimi – 12 aprel 1826-cı il tarixdə, Ankara yaxınlığındakı Kırşehrdə vəfat etmişdir. Səlim xanın vəfatında xeyli şübhəli məqamlar var. Sözsüz ki, o, tezliklə, Rusiya-İran müharibəsinin başlayacığından xəbərdar idi və buna görə də İrana qayıtmağa çalışırdı ki, iranlıların hərbi dəstəyi ilə Şəkidə hakimiyyətini bərpa etsin. Amma Osmanlı dövlətində ölkənin sirlərini bilən şəxslərin ölkədən çıxmasına qısqanclıqla yanaşırdılar. Buna görə də, çox güman ki, Səlim xan İrana getmək üçün “Həccə getmək” adı ilə Ankaradan çıxmağa məcbur idi. Lakin Səlim xanın əsil məqsədi Osmanlı hakimiyət dairələrindən gizli qala bilməzdi və buna görə də, onun Ankaradan çıxdıqdan sonra bir günlük məsafədə vəfat etməsi də heç də təsadüfi görünmür, ola bilər ki, o, yolda Osmanlı xəfiyyəsi tərəfindən zəhərlənərək zərərsizləşdirilmişdir.
| |
| | |
| Səlim xanın ölüm xəbəri rus hakimiyyət dairələrinə ilk olaraq, yalnız həmin ilin Həcc mövsümü zamanı – iyul ayının 10-da, gəlib çatdı. Bunu isə bir qədər əvvəl Həcc ziyarətinə yola düşmüş şəkililərdən biri yolda öyrənmiş və hələ Məkkəyə gedib-gəlməmiş, Dəməşq şəhərində ikən, hansı yollasa təcili olaraq ruslara çatdırmışdı. O, həm də bildirmişdi ki,
| |
| {{sitat2| | |
| ''Səlim xan Kır şəhərinə Anqüri (Ankara) şəhərindən gəlmişdir və Osmanlı limanlarından gəmi ilə Məkkəyə ziyarətə getməyə icazəsi vardı. Vəsiyyətinə uyğun olaraq, Şəkidən qaçaq düşənlərdən biri – küngütlü Çələbi əfəndi, onun yerinə Həccə gedir, Səlim xanın əmlakı isə arvadı ilə Anqüridən (Ankaradan) İrandakı oğullarına göndərilib''{{Sfn|AKAK, səh.: 787,|1874|p=}}}}
| |
| | |
| ==Ailəsi==
| |
| Həyat yoldaşları:
| |
| #Tutu bəyim – İbrahimxəlil xanın qızı, 1826-cı ildə Səlim xanın vəfatından sonra İrana dönüb, İranda da vəfat edib.
| |
| | |
| Oğulları:
| |
| # [[Hüseyn xan (Səlim xanın oğlu)|Hüseyn xan]] – sonuncu Şəki xanı, 1826-cı ildə İrandan gələrək 3 aya yaxın müddətdə xanlıq edib.
| |
| # Hacı xan – İranda Kirmanşahın qubernatoru olub və həmin şəhərin yaxınlığındakı Kerend kəndinin adamları tərəfindən öldürülüb.
| |
| # [[Süleyman xan Şəkinski |Süleyman xan]] – anasının və atasının ölümündən sonra xalası Gövhər ağa tərəfindən evladlığa götürülüb, rus ordusunda xidmət edib, Varşavada vuruşub və podpolkovnik rütbəsinə qədər yüksəlib.
| |
| | |
| Qızları:
| |
| # Fəxrunnisə xanım{{sfn|AKAK, səh.: 1120,|1873|loc= – Nəsil şəcərəsi Hacı Cəmil əfəndi tərəfindən tərtib edilmişdir; bax: {{Harvnb|AKAK, səh.: VII,|1873|p=}}}}, Nuxada Mahmud ağanın arvadı olub, Nuxada vəfat edib.
| |
| # Asiya bəyim{{sfn|AKAK, səh.: 1111,|1873|loc= – Nəsil şəcərəsi Hacı Həmid əfəndi tərəfindən tərtib edilmişdir; bax: {{Harvnb|AKAK, səh.: VII,|1873|p=}}}}, 1805-ci ildə Şamaxı xanı Mustafa xana ərə verilib, 1810-cu ildə vəfat edib, qəbri Şamaxıda – Yeddi Günbəzdədir.
| |
| | |
| {{Şəkinskilər}}
| |
| | |
| == Xarakteri haqqında ==
| |
| XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Səlim xanın xarakterini belə təsvir edir:
| |
| {{sitat2|
| |
| ''Səlim xan xoşrəftar, kefcil və rəhmsiz bir əmir idi.''{{sfnaz|Bakıxanov A.|2010|p=222 }}}}
| |
| | |
| == İstinadlar və qeydlər ==
| |
| {{istinad siyahısı|2}} | |
| | |
| == İstifadə edilmiş mənbələrin siyahısı ==
| |
| {{Siyahı|3|
| |
| #{{AKAK+|2|641|643}}
| |
| #:{{AKAK+|2|642|644}}
| |
| #:{{AKAK+|2|643|645}}
| |
| #:{{AKAK+|2|644|646}}
| |
| #:{{AKAK+|2|646|648}}
| |
| #:{{AKAK+|2|651|653}}
| |
| #:{{AKAK+|2|652|654}}
| |
| #{{AKAK+|5|VII|10}}
| |
| #:{{AKAK+|5|1111|1129}}
| |
| #:{{AKAK+|5|1120|1138}}
| |
| #{{AKAK+|6/1|V|8}}
| |
| #:{{AKAK+|6/1|787|804}}
| |
| #:{{AKAK+|6/1|712|729}}
| |
| #{{kitab3
| |
| | müəllif = [[Abbasqulu ağa Bakıxanov|Bakıxanov A.]]
| |
| | hissə =
| |
| | hissənin linki =
| |
| | başlıq = Gülüstani-İrəm
| |
| | orijinal =
| |
| | link = http://anl.az/new/upload/File/berpa/berpa-1-file.pdf
| |
| | vikimənbə =
| |
| | cavabdeh =
| |
| | nəşr = bərpa nəşri (1951-ci il nəşrinin təkrar nəşri)
| |
| | yer = Bakı
| |
| | nəşriyyat = Xatun Plyus
| |
| | il = 2010
| |
| | cild =
| |
| | səhifə =
| |
| | sütunlar =
| |
| | səhiflər =
| |
| | seriya =
| |
| | isbn = 995221045-3
| |
| | doi =
| |
| | tiraj = 500
| |
| | ref = Bakıxanov A.
| |
| }} | | }} |
| #{{kitab3
| | | style="text-align:center;" | {{ifnumber|{{{num|}}}|{{Number table sorting|{{{num|}}}}}|{{{num|}}}}} |
| | müəllif = [[Kərim ağa Fateh]].
| | | style="text-align:center;" | {{#if:{{{nat|}}} |
| | hissə = Şəki xanlarının müxtəsər tarixi
| | | {{sort|1={{{nat|}}}|2={{bayraq|{{{nat|}}}|size={{{nat_size|}}}}} }} |
| | hissənin linki = http://elibrary.bsu.az/books_rax/N_100.pdf
| | }} {{#if:{{{nat2|}}} |
| | başlıq = Şəki xanlığının tarixindən
| | | {{sort|1={{{nat2|}}}|2={{bayraq|{{{nat2|}}}|size={{{nat_size|}}}}} }} |
| | orijinal =
| | }} |
| | link =
| | | style="text-align:left;" | [[{{{link|{{{name|{{{first}}} {{{last<includeonly>|</includeonly>}}}}}} {{#if:{{{dab|}}}|({{{dab}}})}}}}}|{{{alt|{{{name|{{#if:{{{last<includeonly>|</includeonly>}}}|{{{last}}},}} {{{first}}}}}}}}}]]{{#ifeq:{{{inj|no}}}|yes| [[Image:Cruz_Roja.svg|8px|Injured]]}}{{#if:{{{note|}}}| '''({{{note}}})''' |
| | vikimənbə =
| |
| | cavabdeh =
| |
| | nəşr = ikinci təkrar nəşri (1958-ci il nəşrinin bəzi düzəlişlərlə təkrar nəşr təkrar nəşri)
| |
| | yer = Bakı
| |
| | nəşriyyat = “Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB
| |
| | il = 1993
| |
| | cild =
| |
| | səhifə =
| |
| | sütunlar =
| |
| | səhiflər =
| |
| | seriya =
| |
| | isbn = 5–89600–007–4
| |
| | doi =
| |
| | tiraj =
| |
| | ref = Kərim ağa Fateh
| |
| }} | | }} |
| # {{kitab3
| | | style="text-align:right; white-space:nowrap; font-size: 80%" | {{#if:{{{kgs|{{{weight_kgs|<noinclude>0</noinclude>}}}}}} |
| | müəllif = Мустафаев Дж.М.
| | | {{{kgs|{{{weight_kgs|0}}}}}} kq |
| | hissə =
| |
| | hissənin linki =
| |
| | başlıq = Северные ханства Азербайджана и Россия: конец XVIII - начало XIX в.
| |
| | orijinal =
| |
| | link = http://www.ebooks.az/view/cxKNzqS9.pdf
| |
| | vikimənbə =
| |
| | cavabdeh =
| |
| | nəşr =
| |
| | yer = Баку
| |
| | nəşriyyat = Елм
| |
| | il = 1989
| |
| | том =
| |
| | страницы =
| |
| | столбцы =
| |
| | страниц =
| |
| | seriya =
| |
| | isbn =
| |
| | doi =
| |
| | тираж =
| |
| | ref = Мустафаев Дж.М.
| |
| }} | | }} |
| #{{kitab3
| | | style="text-align:left; white-space:nowrap; font-size: 80%" | {{#if:{{{year|}}} |
| | müəllif = [[Ədalət Tahirzadə|Tahirzadə Ə.Ş.]]
| | | {{dts|{{{year}}}|{{{month}}}|{{{day|{{{date}}}}}}|format=hide}} {{Doğum tarixi və yaş|{{#if:{{{mf|}}}|mf|df}}=y|{{{year}}}|{{{month}}}|{{{day|{{{date}}}}}}}}}} |
| | hissə =
| | | style="text-align:center; white-space:nowrap; font-size: 80%"| {{#if:{{{from|}}} |
| | hissənin linki =
| | | {{{from}}} |
| | başlıq = Şəkinin tarixi qaynaqlarda
| | | {{#if: {{{college|{{{school|}}}}}} |
| | orijinal =
| | | {{college|1={{{college|{{{school|}}}}}}}} |
| | link = http://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxzaGVraXRhcml4aXxneDpiZTg2MTIzOTVhMmU3NDg
| | }} |
| | vikimənbə =
| | }} |
| | cavabdeh =
| | |-<noinclude> |
| | nəşr =
| | |} |
| | yer = Bakı
| | {{Documentation|Template:Basketball roster doc}} |
| | nəşriyyat = “Master” nəşriyyatı
| | </noinclude> |
| | il = 2005
| |
| | том =
| |
| | страницы =
| |
| | столбцы =
| |
| | страниц =
| |
| | seriya =
| |
| | isbn =
| |
| | doi =
| |
| | тираж =
| |
| | ref = Tahirzadə Ə.Ş.
| |
| }}
| |
| #{{Dubrovin|3|144-145|151|}}
| |
| #:{{Dubrovin|3|84-90|90|}} | |
| #{{Dubrovin|4|425-426|439|}}
| |
| #:{{Dubrovin|4|426-427|440|}}
| |
| #:{{Dubrovin|4|427|439|441}}
| |
| #:{{Dubrovin|4|428|440|}}
| |
| #:{{Dubrovin|4|483-484|496|}} | |
| #:{{Dubrovin|4|490|504|}}
| |
| #{{Dubrovin|5|16|24|}}
| |
| #:{{Dubrovin|5|56-61|64|}}
| |
| #:{{Dubrovin|5|61|69|}}
| |
| #:{{Dubrovin|5|425-426|435|}}
| |
| #{{cite web | authorlink = | last =Грамота императора Александра I | first = | others = | title = О принятии Селим-хана Шакинского в подданство России, 21 мая 1805 года | publisher = | location = | year = 1805 | url =http://www.historyru.com/docs/rulers/alex-1/alex-1-orgdoc-16.html#/overview | oclc = |ref = harv}}
| |
| #{{məqalə
| |
| | müəllif =
| |
| | başlıq = Şəki xanlığının bayraqları
| |
| | orijinal =
| |
| | link = http://sites.google.com/site/shekitarixi/sheki-bayr “Şəki tarixi” saytı
| |
| | dil = az
| |
| | cavabdeh =
| |
| | nəşrin müəllifi =
| |
| | nəşr = “Şəki tarixi” saytı
| |
| | tip =
| |
| | yer =
| |
| | nəşriyyat =
| |
| | il = 2010
| |
| | cild =
| |
| | buraxılış =
| |
| | nömrə =
| |
| | səhifələr =
| |
| | isbn =
| |
| | issn =
| |
| | doi =
| |
| | bibcode =
| |
| | arxiv =
| |
| | pmid =
| |
| | ref =
| |
| | archiveurl = https://web.archive.org/web/20160922050412/https://sites.google.com/site/shekitarixi/sheki-bayr
| |
| | archivedate = 27 Aug 2010 - 22 Sep 2016
| |
| | ref = Şəki xanlığının bayraqları
| |
| }} | |
| #{{kitab3 | |
| | müəllif = Axundov M. F.
| |
| | hissə =
| |
| | hissənin linki =
| |
| | başlıq = Əsərləri
| |
| | orijinal =
| |
| | link = http://anl.az/el/a/197136.pdf
| |
| | vikimənbə =
| |
| | cavabdeh =
| |
| | nəşr =
| |
| | yer = Bakı
| |
| | nəşriyyat = Elm
| |
| | il = 1988
| |
| | cild = III
| |
| | страницы =
| |
| | столбцы =
| |
| | страниц =
| |
| | seriya =
| |
| | isbn =
| |
| | doi =
| |
| | тираж =
| |
| | ref = Axundov M. F.
| |
| }} | |
| #{{məqalə
| |
| | müəllif = Şükürov Q.
| |
| | başlıq = Şeki eski hâkimi Selim Han’ın Osmanlı Devleti’ne ilticası
| |
| | orijinal =
| |
| | link = https://www.academia.edu/38065025/%C5%9EEK%C4%B0_ESK%C4%B0_H%C3%82K%C4%B0M%C4%B0_SEL%C4%B0M_HANIN_OSMANLI_DEVLET%C4%B0NE_%C4%B0LT%C4%B0CASI
| |
| | dil =
| |
| | cavabdeh =
| |
| | nəşrin müəllifi =
| |
| | nəşr = ETÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
| |
| | tip =
| |
| | yer =
| |
| | nəşriyyat =
| |
| | il = 2018
| |
| | cild =
| |
| | buraxılış =
| |
| | nömrə =
| |
| | səhifələr = 113-129
| |
| | isbn =
| |
| | issn = 2149-939X
| |
| | doi =
| |
| | bibcode =
| |
| | arxiv =
| |
| | pmid =
| |
| | archiveurl =
| |
| | archivedate =
| |
| | ref = Şükürov Q.
| |
| }} | |
| }} | |
| {{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
| |
| {{Yaxşı məqalə}}
| |
| {{Seçilmiş məqalə}} | |
| | |
| [[az:Səlim xan (Şəki xanı)]][[en:Salim Khan (Shaki khan)]][[fa:سلیمخان شکی]]
| |
Şablondan istifadə təlimatı[yarat]