Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş (1752): Redaktələr arasındakı fərq

'''Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş (1752)''' — Şəki xanı Hacı Çələbi xan ilə gürcü çarları Teymuraz və İrakli arasında 8 aprel 1752-ci il tarixdə Gəncə – Qazax yolunda baş vermiş döyüş. Elmi-tarixi ədəbiyyatda düzgün olmayan “'''Qızılqaya xəyanəti'''” adı ilə tanınır. Lakin “Qızılqaya xəyanəti” əslində gürcü çarları Teymuraz ilə İraklinin Gəncə yaxınlığında – Qızılqaya adlı yerdə, Azərbaycan xanlarına xəyanət etmələrinə və onları həbs etdirmələrinə verilən addır, bu döyüş adı deyil və “Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş” isə həmin “Qızılqaya xəyanəti”nə cavabdır. Bu döyüşdə Teymuraz və İraklinin ordusu məğlubiyyətə uğradı. Nəticədə, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil, Borçalı və İrəvan xanlıqları Teymurazın nəzarətindən çıxdı və Hacı Çələbi xanın nəzarətinə keçdi.  

Molla Məhəmməd əl-Cari, Xəmsə döyüşündə Hacı Çələbi xanın və oğlu Ağakişi bəyin iştirakını qeyd etməsə də, mətndəki ardıcıllığa və məzmuna əsasən belə çıxır ki, hər ikisi həmin döyüşdə iştirak etmiş, Şahverdi xan isə əksinə – iştirak etməmişdir. Hacı Çələbi xan Samuxa çatdıqdan sonra Car-Talaya döyüş hazırlığı xəbərdarlığı göndərir və tələb edir ki, onlar üç günə özlərini Samuxa çatdırsınlar. Lakin car-talalılar cəmi bir neçə saata gəlib onun yanına  çıxırlar. Hacı Çələbi xan onlara deyir ki, Şahverdi xan gürcülərə qarşı çıxmadığı üçün onu cəzalandırmağa gedir, amma onlar gərək Kür çayını keçməsinlər, əvəzində – vəd olunan vaxtda Top-Qaraağacda toplaşsınlar. Amma car-talalılar Gəncəyə yürüşdə iştirak etmək üçün inad göstərirlər və Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi bəyin başçılıq etdiyi ordu ilə birlikdə Kürü keçib gecəynən Gəncəyə yola düşürlər. Onlar səhər tezdən Əhmədlini<ref name="Q24" group="qeyd" /> keçib Gəncəyə yaxınlaşanda Şahverdi xan onun üzərinə ordu gəlməsindən xəbər tutur və  

Hacı Çələbi xanın 1754-cü ildə Osmanlı dövlətinin baş vəzirinə yazdığı məktubunda{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=452, 451, 450}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=66}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}, Mirzə Adıgözəl bəyin “Qarabağnamə”sində{{sfn|Mirzə Adıgözəl bəy (1)|1950|ss=68-70}}, Kərim ağa Şəkixanovun “Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi”ndə{{sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}} və Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm”ində{{sfn|Bakıxanov A. (1)|2006|s=137}} də bu hadisəyə toxunulur, amma ikincidə daha çox məlumat var və bir bəhs bu mövzuya həsr olunmuşdur. “Car salnaməsi”ndən fərqli olaraq Kərim ağa Şəkixanov, Hacı Çələbi xana qarşı çıxmaq istəyən və əsir götürülən xanlar arasında xoylu Əhməd xanın{{sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, Mirzə Adıgözəl bəy naxçıvanlı Heydərqulu xanın{{sfn|Mirzə Adıgözəl bəy (1)|1950|s=68}}, Abbasqulu ağa Bakıxanov isə həm naxçıvanlı Heydərqulu xanın, həm də irəvanlı Hüseynəli xanın{{sfn|Bakıxanov A. (1)|2006|s=137}} olduğunu qeyd edir. Həmin vaxt Xoyun hakimi Əhməd xan yox, onun böyük qardaşı Şahbaz xan idi{{Sfn|İsmayılov E.E.|2003|с=37}}. Əgər Kərim ağa Şəkixanov bu hadisədə Xoy xanlığının iştirakını yazmaqla səhvə yol vermirsə və qardaşların adlarını da qarışdırmırsa, o halda mümkündür ki, Əhməd xan qoşun başçısı kimi Gəncəyə gəlmişdir. Hüseynəli xan da hələ İrəvan xanı deyildi, amma Əhməd xandan fərqli olaraq dəqiq məlumdur ki, o, Gəncəyə qoşun başçısı kimi gəlmişdi<ref name="Q30" group="qeyd" />. Belə ki onun adı Hacı Çələbi xanın məktubunda da var{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=452, 451, 450}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=66}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}. Hüseynəli xandan başqa Hacı Çələbi xanın məktubunda Təbriz xanı Nəcəfqulu xanın da adı çəkilir:

Kərim ağa Şəkixanov da, Mirzə Adıgözəl bəy də İraklinin Cəncəyə heç də öz təşəbbüsü ilə gəlmədiyini, əslində onun Xoy (bu, Mirzə Adıgözəl bəydə yoxdur), Qaradağ, Qarabağ, Gəncə, və Naxçıvan (bu, Kərim ağa Şəkixanovda yoxdur) xanları tərəfindən ora dəvət edildiyini və məqsədlərinin isə Şəkiyə birlikdə hücum etmək olduğunu göstərirlər. Mirzə Adıgözəl bəyə görə,

Hacı Çələbi xanın öz məktubunda qeyd edir ki,

{{sitat2| Səhərdən günortanın sonlarına qədər ox-oxa, top-topa, misli görünməmiş döyüş oldu. Allahın köməyi ilə müsəlmanlar qələbə çaldı{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=452, 451, 450}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=66}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}

1753-cü ilin noyabr (Qriqori təqvimi ilə noyabr/dekabr) ayı tarixli “Sankt-Peterburq vedomostları”nda göstərilir ki,  

{{sitat2|İran bölgəsinin beş xanı qismən gürcü çarına meylli idi. Bunlar Qazax xanı, Burçalı xanı, Şəmsəddil xanı, İrəvan xanı və Gəncə xanları idi. Onların adamları gürcü çarı İraklinin tərəfində Hacı Çələbinin ordusu döyüşə girmişdilər... Hacı Çələbi çar İraklinin ordusundan 6.000 nəfəri qırdı və qəti qələbə qazandı. ...indi adları çəkilən  xanlar –  İrəvan, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil və Burçalı xanları İraklidən üz döndərdilər və Hacı Çələbinin ordusu ilə birləşdilər{{Sfn|Левиатов В.Н. (1)|1948|с=123}}.}}

Pyotr Butkov öz kitabının birinci{{Sfn|Бутков П.Г. (часть первая 2)|1869|с=239}} və ikinci hissəsində{{sfn|Бутков П.Г. (часть третья 5) |1869|с=89}} döyüşün 12 aprel (Qriqori təqvimi ilə 23 aprel) 1752-ci il tarixdə baş verdiyini göstərir. O, bunu 11 iyul (Qriqori təqvimi ilə 22 iyul) 1752-ci il tarixdə Həştərxandan Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubdan götürmüş olmalıdır, çünki həmin məktubda da tarix eynidir{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 5) |1869|с=390-391}}. Lakin məktubun kimin izahı əsasında tərtib olunması bilinmir, sadəcə qeyd edilir ki,  

Bu isə onu göstərir ki, döyüşün tarixi həmin məktuba kiminsə şifahi məlumatı əsasında qeyd edilmişdir, bu heç bir sənədə, etibarlı mənbəyə əsaslanmır və doğru olmaya bilər. Həqiqətən də həmin tarix o dövrün digər mənbəsi tərəfindən də təsdiqlənmir, əksinə, o dövrün xronikaları olan  “Car salnaməsi”də və “Hadisələrin təsviri”ndə fərqli tarix göstərilir və adı çəkilən əsərlərdəki tarixlər üst-üstə düşür.

Əgər “Car salnaməsi”ndə xanların həbs edilməsinin ardınca gürcülərin Gəncə qalasını mühasirəyə almasının göstərilən tarixi Qriqori təqvimi ilə aprelin 1-i dirsə, “Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında da eyni tarix xanların həbs edilməsinin tarixidir. Bundan başqa, “Car salnaməsi”ndə həlledici döyüşün aprelin 8-də, şənbə günü baş verdiyi göstərilirsə, “Hadisələrin təsviri”ndə də göstərilir ki, eyni tarixdə çarlar məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilmiş, əsir düşmüş xanlar azad olunaraq Gəncəyə – Hacı Çələbinin yanına getmiş, Gəncədəki gürcü tacirləri qarət olunmuşlar. Bu isə o deməkdir ki, bu döyüşlə bağlı “Car salnaməsi”ndə göstərilən aşağıdakı tarixlər dəqiqdir, çünki digər mənbədəki tarixlərlə üst-üstə düşür və heç bir şübhə doğurmamalıdır:  

{{sitat2|Nadir şahın nəvəsi Şahrux mirzə özünü İran şahı elan edərək İsfahana gəlmiş və oradan gürcü şahzadəsi İrakliyə məktub yollayaraq onu dəstəkləməsini istəmişdir. Əvəzində ona 30.000 manat pul, qızıl tac və xələt göndərmiş, üstəlik, onu bütün İran ordusunun sərdarı təyin etmişdir {{Harvnbru|Бутков П.Г. (часть первая 4)|1869|pp=389}}.}}

{{sitat2|Düzdür, Şahrux başqaları tərəfindən devrilib kor edəndə şahzadə İrakli ona çox kömək edə bilmədi, lakin nə bacarırdısa onu da etdi {{Harvnbru|Бутков П.Г. (часть первая 4)|1869|pp=389}}.}}

<ref name=Q22>{{sitat2|Kaxet çarı İrakli Şəki, Şamaxı, Gəncə və Qəbələ xanlarına məktub yazaraq bildirmişdi ki, İranda şah olmadığına və asayiş pozulduğuna görə, o, bir Gürcüstan valisi olaraq, İranda əmin-amanlığın bərpasına və şahın seçilməsinə kömək etməyə hazırdır. Lakin həmin xanlar monarxiyanın xarabalığı üzərində onun yüksəlmək niyyətini başa düşdülər və nəinki onu dəstəlkləmədilər, hətta ona qarşı sui-qəsd hazırlamağa başladılar {{Harvnbru|Бутков П.Г. (часть первая 1)|1869|pp=238-239}}.}}

<ref name=Q30>Fuad Əliyev və Urfan Həsənovun 1997-ci ildə, Elçin Qarayevin isə 2010-cu ildə çap olunmuş “İpəvan xanlığı” kitablarında {{Harvnbaz|Əliyev F., Həsənov U.|1997|pp=57-58}}{{Harvnbaz|Qarayev E.|2010|p=n38 (PDF)}} bu döyüşdə İrəvan xanı kimi Xəlil xanın iştirak etdiyi göstərilir. “Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək” kitabında Abbasqulu isə ağa Bakıxanovun Həsənəli xan əvəzinə səhvən Hüseynəli xan yazdığı ehtimalı irəli sürülür {{Harvnbaz|Mahmudov Y.M.,|2020|p=185}}. Lakin bu səhv ehtimaldır, çünki Hüseynəli xanın adı Hacı Çələbi xanın məktubunda {{Harvnbaz|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|pp=452, 451, 450}}{{Harvnbaz|Tahirova G.|2010|p=66}}{{Harvnbaz|Tahirova G., 2013}} da çəkilir. Çox güman ki o, İrəvan xanlığının qoşununa başçılıq edirmiş.  

# {{Sayta istinad2|url=http://az.gumilev-center.ru/s-ki-xanligi-il-osmanli-munasib-tl-ri/ |author =Tahirova G. |authorlink= |title=Şəki xanlığı ilə Osmanlı münasibətləri |subtitle= |deadlink= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200928120739/http://az.gumilev-center.ru/s-ki-xanligi-il-osmanli-munasib-tl-ri/ |archivedate=28 Sep 2020 |lang=az |showlang=|responsible=  |website=Центр Льва Гумилева в Азербайджане |websiteurl=http://az.gumilev-center.ru/ |type= |date=2013 |accessdate= 01.05.2024|quote= |quoteup= |description= |ref= Tahirova G., 2013}}

# {{ŞXT-1958|17|ref=Kərim ağa Fateh}}