Redaktə edilir: Dərvişməhəmməd xan

[[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]]
{{Dövlət xadimi
| azərbaycan dilində adı       = Dərvişməhəmməd xan
| adın orijinalı               = درويش محمد خان
| portret                      = Şəki xanları və xanzadələri.jpg
| izah                         = Şəki xanları, yaxud xanzadələri (şərti), - Şəki xan sarayında firiz (divar rəfi - irəf) üzərində miniatür.
| portretin ölçüsü             = 300
| titul                        = [[Şəki hökmdarlığı|Şəki hökmdarı]]
| dövr əvvəl                   = may, 1524
| dövr son                     = may, 1551
| sələfi                       = [[Həsən sultan]]
| xələfi                       = ''Şəki hökmdarlığı Səfəvilər tərəfindən tutuldu''
| tacqoyma                     = may, 1524
| varisi                       = 
| milliyyəti                    = 
| dini                         = İslam
| doğum tarixi                 = 
| doğum yeri                   = 
| ölüm tarixi                  = 1551
| ölüm yeri                    = [[Gələrsən-Görərsən|“Gələsən-Görəsən” qalası]] ətrafında
| dəfn yeri                    = 
| sülalə                       = [[Qara keşiş nəsli]]<ref name=Q3 group=qeyd/>
| atası                        = [[Həsən sultan]]
| həyat yoldaşı                = [[Pərixan sultan]]
| uşaqları                     = Baqi bəy
}}
'''Dərvişməhəmməd xan''' ('''Dərviş Məhəmməd xan''') — [[Şəki hökmdarlığı|Şəki]] hökmdarı (1524–1551). 1538-ci ildə Şirvanşahlar dövlətinə hərbi dəstək göstərərək Buğurt qalasını mühasirədə saxlayan qızılbaşlara gecə basqınları etmiş, Şirvanşahlar dövlətinin süqutundan az sonra isə Səfəvilər dövləti ilə münasibətləri yaxşılaşdırmağa nail olmuş və 1539-cu ildə I Şah Təhmasibin bacısı Pərixan xanım ilə evlənmışdir. Lakin bu evlililik cəmi 4 il çəkmiş, 1543-cü ildə Pərixan xanımın ölümü ilə başa çatmışdır.

1551-ci ildə Şah Təhmasib böyük bir ordu ilə Şəki hökmdarlığının ərazisinə daxil oldu. Şəki ordusu ilə ilk toqquşmada qızılbaşlar qalib gəldilər və Şəkinin ən məşhur sərkərdələrindən birini əsir götürdülər. Daha sonra isə onlar Şəki hökmdarlığının üç əsas istehkamını eyni vaxtda mühasirəyə aldılar. Həmin istehkamlardan Dərvişməhəmməd xanın sığındığı [[Gələrsən-Görərsən qalası|“Gələsən-Görəsən”]] qalası istisna olmaqla, digər ikisinin müdafiəçiləri 20 günlük inadlı müqavimətdən sonra təslim olmağa məcbur edildi. Bundan sonra Dərvişməhəmməd xan bir gecə 400 nəfərlə “Gələsən-Görəsən”dən çıxdı. Bu zaman onlar ilə qalanı əhatəyə almış qızılbaş dəstələri arasında baş vermiş şiddətli döyüşdə həmin 400 nəfərdən 250-si və Dərvişməhəmməd xanın özü həlak oldu.

== Xronologiya (tarixi mənbələrdəki məlumatlar) ==

=== Hakimiyyətə gəlməsi (1524) ===
[[Şəkil:Caucasus_1530_map_de.png|right|thumb|350px|Qafqazın 1532-ci il üçün siyasi xəritəsində Şəki hakimliyi — Dərvişməhəmməd xanın hakimiyyətdə olduğu dövr.]] 
Şah İsmayıl ölümündən (23 may 1524) bir neçə gün əvvəl Ərdəbildə ikən 
{{Sitatın əvvəli}}«''Gürcüstanın Kaxet hakimi Ləvənd xanın Şəkiyə gəlməsi və Şəki valisi Həsən bəyin öldürülməsi haqqında''»{{sfn|Musalı N.S.|2009|p=3}}.
{{Sitatın sonu}}
məlumat almışdı və ona həm də bildirilmişdi ki,
{{Sitatın əvvəli}}
«''Şəki camaatı ondan'' (Həsən bəydən) ''sonra Dərvişməhəmməd bəyi hökumət taxtına əyləşdirdi...»{{sfn|Musalı N.S.|2009|p=3}}.
{{Sitatın sonu}}

=== Buğurt qalasında  mühasirədə olan Şirvanşah Şahruxa köməyə getməsi (1538) ===
Şah Təhmasibin 1538-ci ilin baharında başlatdığı Şirvana yürüşü zamanı qızılbaşlar Şirvanşah Şahruxun sığındığı Buğurt qalasını mühasirə edərkən, 
{{Sitatın əvvəli}}
«''o əsnada Şəki hakimi Dərvişməhəmməd xan dağlıq yerlərin ləşgərini toplayıb Şahruxun köməyinə gəldi ki, qalanın yanında'' [qızılbaş] ''əmirlərin ordugahına şəbxun yetirsin. Bu məqsədlə ordunun yaxınlığına gəlib; nağara döyəcləndi və surlar çalındı. Məhəmməd bəy Şirbəxt oğlu Talış və bəzi qorçilər o “yolunu azmışın” dəfinə rəvan oldular və onları'' (şəkililəri) ''məğlub edib, onun'' (Dərvişməhəmməd xanın) ''əksər adamlarının həyat paltarından lüt-üryan etdilər.  Elə ki şirvanlılar Dərvişməhəmməd xanın imdadından məyus oldular''»{{sfn|Hasan-i-Rumlu|1931|p=286-289}}, təslim olmaq qərarına gəldilər.
{{Sitatın sonu}}
3 sentyabrda Şirvanşahların sonuncu müqavimət ocağı – Gülüstan qalası da müqaviməti dayandırdı və bununla da Şirvanın Səfəvilər tərəfindən işğalı başa çatdı,  Şirvanşah Şahrux isə Təbrizə aparıldı və 1539-cu ildə orada gizlincə edam edildi.

=== Şah Təhmasibin bacısı ilə evlənməsi (1539) ===
Şirvanşahlar dövlətinin süqutundan dərhal sonra Səfəvilərin Şəkiyə hücum etməsi gözlənilən idi. Lakin bu hadisə baş vermədi. Əvəzində isə tarixi mənbələr Dərvişməhəmməd xanın 1539-cu ildə Səfəvilər xanədanı ilə qohumlaşmasından xəbər verir; Dərvişməhəmməd xan Şah Təhmasibin dul bacısı ilə, yəni mərhum Şirvanşah II Xəlilullahın arvadı olmuş Pərixan xanımla evlənir{{sfn|Əbdi bəy Şirazi|1996|p=14}}. Çox güman ki, məhz bu evlənmə sayəsində qızılbaşların Şəkiyə gözlənilən hücumlarının qarşısı alınmış olur.

=== Əlqas mirzə ilə birlikdə Şah Təhmasibin yanına getməsi (1541) ===
Şirvanşahlar dövlətinin süqutundan sonra Şah Təhmasib Şirvanın idarə edilməsi işini öz qardaşı Əlqas mirzəyə tapşırmışdı. Hadisələrin gedişatını izləyərkən görmək olur ki, Dərvişməhəmməd xan Əlqas mirzənin Şirvan valiliyinin ilk illərindən, ta son gününədək, yəni 1547-ci ilə qədər onunla olduqca yaxşı münasibətlərə malik imiş. O cümlədən, 1541-ci ildə Şah Təhmasib Ucan və Səhənd yaylaqlarında olarkən, Dərvişməhəmməd xan məhz Əlqas mirzə ilə birlikdə şahın yanına getmişdi və şah tərəfindən 
{{Sitatın əvvəli}}
«''nəvaziş qazanaraq, öz vilayətlərinə qayıtmaq icazəsi aldılar''»{{sfn|Hasan-i-Rumlu|1931|p=300}}.
{{Sitatın sonu}}

=== Arvadı Pərixan xanımın vəfat etməsi (1543) ===
Dərvişməhəmməd xanın arvadı Pərixan xanım 1543-cü ildə dünyasını dəyişdi. Tarixi mənbələrdə Pərixan xanımın Salyandakı Xosrovabad qəsəbəsində “''Şahzadə bəyim nəhri''”nin, düyü, taxıl, pambıq əkilən sahələrinin və s. daşınmaz əmlakının olması göstərilir və həm də qeyd edilir ki, bunlar onun ölümündən sonra Ərdəbildəki Şeyx Səfi məqbərəsinə vəqf verilmişdir. Şah Təhmasib isə sevimli bacısının adını yaşatmaq üçün 1548-ci ildə doğulmuş qızının adını “Pərixan” qoymuşdur{{sfn|Əbdi bəy Şirazi|1996|p=14, 85}}.

=== Qardaşı Şahnəzərin Dağıstanda öldürülməsi (1547) ===
Əlqas mirzənin 1547-ci ildə başlatdığı Dağıstan yürüşündə isə Dərvişməhəmməd xanın qardaşı Şahnəzər iştirak etmişdi. Həsən bəy Rumlunun yazdığına görə, Əlqas 
{{Sitatın əvvəli}}
«''Şəki hakimi Dərviş Məhəmməd xanın qardaşı Şahnəzəri bir dəstə mülazimlə qicdavul<ref name=Q10 group=qeyd/> [təyin] etdi. Çərkəz camaatından bir dəstə ona rast gəldi. Şahnəzər ayağını möhkəm tutub şiddətli döyüş etdi. [Lakin] axırda çərkəzlərin nizə zərbəsi ilə atdan yıxılıb öldürüldü.''»{{sfn|Həsən bəy Rumlu|2017|p=536}}.
{{Sitatın sonu}}

=== Oğlunu Şah Təhmasibin yanına göndərməsi və qızılbaşlar tərəfindən Şəkinin talan edilməsi (1548) ===
Yuxarıda qeyd edilən döyüşdən az müddət sonra Əlqas mirzə öz qardaşı Şah Təhmasibin qoşunlarının təqibinə də məruz qalmış və Şirvandan qovulmuşdu; çünki, o, mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxmış, öz adına sikkə vurdurub xütbə oxutmaqla müstəqil hökmdar olmağa cəhd etmişdi.

Əlqas mirzənin adamları hələ bir müddət Dərbənd və Gülüstan qalalarına sığınaraq müqavimət göstərməkdə ikən, o, özü Kəfədən dəniz yolu ilə İstanbula getdi və Sultan Süleyman tərəfindən hörmətlə qarşılanaraq 1548-ci ildə Osmanlı İmperiyasının Səfəvilər dövlətinə qarşı növbəti yürüşündə iştirak etdi. Göstərilən ilin may ayının sonunda Sultan Süleyman və Əlqas mirzə əsgəri sayı 100 mindən az olmayan ordu ilə Təbrizə girdilər, amma  3-4 gündən sonra şəhəri tərk edib geri çəkildilər. Osmanlıların Azərbaycanda qərar tuta bilməməsinin əsas səbəbi isə bu idi ki, onların hədsiz-hesabsız ordusunun orada qalmasını əngəlləmək üçün Şah Təhmasibin göstərişi ilə əvvəlcədən, planlı şəkildə  tədbirlər görülmüşdür. Məsələn, Osmanlı sərhədindən Təbrizə qədər su, ərzaq  mənbələri və otlaqlar məhv edilmişdi və s.

Aydındır ki Osmanlıların geri çəkilməsindən sonra həmin əngəlliklər bu dəfə yerli əhali, o cümlədən Səfəvilər dövləti üçün ərzaq və yem qıtlığı demək idi.

Şah Təhmasibin 1549-cu ilin yanvarında Mazandaran hakimimə göndərdiyi fəthnamədən məlum olur ki, qızılbaşlar sözgedən problemi Şəki hakimliyini talamaq yolu ilə həll etməyə çalışıblar. Həmin mənbədə Şah Təhmasib bəyan edir ki,
{{Sitatın əvvəli}}
«''Azərbaycan və Şirvanat ləşgəri ilə Qarabağa rəvan olduq ki Bərdə ölkəsində qışlaq edib ərzaq və ləşgərə zəruri olan şeyləri bu il Şəki və Gürcüstan ölkəsi və o hüduddan əldə edək və sözgedənin'' (Dərvişməhəmməd xanın? Ya Gürcüstan hakiminin?) ''hörmətli oğlu Cahan müta hökm üzrə tez layiqli peşkəşlərlə yüksək dərgaha gəlib Zəfər təsirli ordugaha qatıldı və Cəlaləddin Sunduk bəy qorçibaşını əmirlərin qorçilərindən və ləşgərlərindən on min kəsi rəvanəye-Şəki edib özünə Bərdə ölkəsində dayanmağı buyurduq''. (Digər bir mənbədə isə Şəkiyə göndərilmiş qurçilərin sayı 2500 kimi göstərilir və həm də qeyd edilir ki, ''"Dərvişməhəmməd xan qazilərin xofundan [[Kiş qalası|Kiş qalasına]] pənah apardı''{{sfn|Hasan-i-Rumlu|1931|p=334}}.) ''və adı çəkilən'' (Sunduk bəy) ''Şanlı nüsrət əsgərlərlə qeyd edilən ölkəyə'' (Şəkiyə) ''üz tutub 200 min qoyun və 50 min qaramal və beş min at və otuz min xərvar buğda və düyü və sairə qədər qeyd edilən ölkədən götürüb və qarət edib Yüksək orduya gətirdilər və qeyd edilən qənimət əmirlərə və ləşgərlərə paylandı. On gündən sonra ki sözgedən'' (qənimət) ''orduya gətirilmişdi, xəbər gətirildi ki Əlqas mirzə Həmədana yetişib...»''{{sfn|Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī|1971 (١٣٥٠)|p=184-185}}.
{{Sitatın sonu}}
Bundan sonra isə Şah Təhmasib təkrarən “təşrif buyurmuş” qardaşını dəf etmək üçün qışlamanı yarımçıq qoyub öz ordusunu Qarabağdan çıxartdı. Tezliklə, Əlqas mirzə yaxalandı, Qəhqəhə qalasına salınıb ömürlük dustaq edildi və sonra elə oradaca dünyasını dəyişdi.

=== Şah Təhmasibin fərmanında adının hörmətlə çəkilməsi (1550)=== 
[[Şəkil:Tahmasb.PNG|300px|thumb|I Şah Təhmasib (miniatür)]] 
1548-ci ildə, Şirvanşahlar xanədanından olan Bürhan Osmanlıların köməyi ilə Şirvanda əcdadlarının taxt-tacına yiyələnə bilmiş və iki ilə qədər səltənət sürdükdən sonra qızılbaşlarla toqquşma ərəfəsində öz əcəli ilə dünyasını dəyişmişdi. Şirvan Səfəvilər tərəfindən təkrarən tutulmuş və Abdulla xan Ustaclı bura bəylərbəyi təyin edilmişdi. Güman olunur ki eyni zamanda Şəki hakimi “Dərvişməhəmməd xan da Səfəvilərə tabe olduğunu bildirmişdir”{{sfn|Musəvi T.|1977|p=19}}.

1550-ci ilin sentyabr ayında Şah Təhmasib Şirvan ölkəsinin dini işlər üzrə sədrinin səlahiyyətlərinin Şəkiyə də şamil olunması barədə fərman verdi. Fərmanda Dərvişməhəmməd xanın adı kifayət qədər hörmətlə çəkilərək qeyd olunur ki,
{{Sitatın əvvəli}}
«''Oranın hakimi, idarəçilik pənahı, hökumət büsatlı, kəramətli, hakimlərin dayağı, hakimiyyət və səadətin günəşi Dərvişməhəmməd xan yazılmış qaydada qərar verildiyini bilərək o nəqiblik pənahını qüdrətləndirməyə və etibarlandırmağa çalışsın»{{sfn|Musəvi T.|1977|p=65}}.
{{Sitatın sonu}}

=== Səfəvilərə müqavimət göstərməsi və “Gələsən-Görəsən” qalası yaxınlığında baş verən döyüşdə həlak olması<ref name=Q4 group=qeyd/>  === 

1551-ci ilin yazında Şah Təhmasib Şəkiyə yürüşə başladı və böyük bir ordu ilə gəlib Ərəşə düşdü. Burada Kaxetiya hakimi Levan da öz dəstəsi ilə qızılbaşlara qoşuldu. İlk toqquşma çox güman ki Şəki ölkəsinin sərhədində baş verdi və Bədr xan ilə Şahqulu sultan Ustaclının başçılıq etdiyi qızılbaş dəstələri "''Dərvişməhəmməd xanın qarovullarını''" məğlub edərək “Əmir Yusif”, yaxud  “Cövşən ağa” adlı<ref name=Q1 group=qeyd/> Şəki sərkərdəsini əsir götürdülər və onu Şah Təhmasibin yanına göndərdilər.

Dərvişməhəmməd xan Kiş qalasının mühafizəsini əsir düşmüş Şəki sərkərdəsinin qardaşı Mahmud bəyə tapşırıb özü “Gələsən-Görəsən” qalasına sığındı. Şəki əhalisinin bir qismi isə bir dağın başında – “Sığnaq” deyilən yerdə, qərar tutdu.

Sunduk bəy Qorçibaşı, Bədr xan və Şahqulu sultanın başçılıq etdiyi qızılbaş dəstələri Kiş qalasına, Şahqulu Xəlifə möhürdarla bəzi qızılbaş əmirlərin başçılıq etdiyi dəstələr Sığnağa və Abdulla xan ilə Kaxet hakimi Levan xanın tabeliyində olan dəstələr isə “Gələsən-Görəsən” qalasına hücum etdilər.

Şəkililər inadla müqavimət göstərirdilər. Məsələn, Şahqulu xəlifə Zülqədər öz dəstəsi ilə Sığnağın yerləşdiyi dağa qalxmaq istəyərkən, əks tərəfdən açılan tüfəng atəşləri ilə geri otuzdurdu.
[[Şəkil:Gelesen-Goresen.jpg|310px|thumb|“Gələsən-Görəsən” qalasının cənub qapısının sağ və solundakı iki bürcü, 2012-ci il.]]
Qızılbaşlar döyüşə-döyüşə “Gələsən-Görəsən” qalasına yaxınlaşdılar, qala divarları yanında “sib”lər (barrikadalar) qurdular, qala divarlarına yaxından atəş açmaq üçün bir “''firəng topu''”nu<ref name=Q5 group=qeyd/>bir dəstə ilə qala divarlarının lap yaxınlığına – dağa,  qaldırdılar. Lakin birdən, gözləmədikləri halda qalanın qapısı açıldı, müdafiəçilərdən bir dəstə bayıra çıxıb topu yuxarı qaldıran qızılbaş dəstəsinə hücüm etdi və onlardan bir-neçəsini qətlə yetirib, (“''firəng topu''”nu da özləri ilə götürərək <ref name=Q2 group=qeyd/>.) tez-tələsik qalaya çəkildilər. 

Kiş qalası da ciddi müqavimət göstərirdi. Həsən bəy Pənk oğlunun<ref name=Q6 group=qeyd/> 1000 nəfərlik tüfəngçi dəstəsi 20 gün ərzində qalanın qərb tərəfində mövqe tutaraq qalaya atəş açırdı. Qalanın bürcünün hansısa bir dişində bir qaraltı görünən kimi, ora yüz tüfəngdən güllə atılırdı. Qalaya doğru atılan topların zərbəsindən və qala divarlarına tətbiq olunan badlicin (partlayıcının) təsirindən qalanın bir bürcünün divarının aşağısında böyük bir oyuq əmələ gəlmişdi və qızılbaşlar ora çur-çubuq yığıb od vurdular. Nəticədə bürc uçdu və ( bundan sonra – 16 may tarixdə<ref name=Q7 group=qeyd/>) qalabəyi  Mahmud bəy qaladan bayıra çıxıb qalanın qapılarının açarlarını Şah Təhmasibin vəkillərinə təqdim etdi. Şah Təhmasibin əmri ilə bu “''istehkamın bürc və barıları yerlə yeksan edildi''”.

Kiş qalasının təslim olması nəticəsində Şah Təhmasibin daha böyük qüvvə ilə Sığnağa hücum etməsi üçün şərait yarandı və o, doğrudan da daha çox qoşunla Sığnaq tərəfə hərəkət etdi. Səfəvi tarixçisinin təbirincə, 
{{Sitatın əvvəli}}
''«Sığnaq adamları Kiş qalasının fəthindən xəbərdar olan kimi, dəstə-dəstə Şah aləm pənahın dərgahına gəldilər»''{{sfn|Hasan-i-Rumlu|1931|p=348-351}}.
{{Sitatın sonu}}
Kiş qalası ilə Sığnaq müdafiəçiləri təslim olandan sonra isə Dərvişməhəmməd xan gecə 400 nəfərlə “Gələsən-Görəsən” qalasından çıxıb qalanı mühasirə edənlərlə vuruşmağa başladı. Bu “Gələsən-Görəsən” qalasından edilən növbəti şəbxun idimi? Ya Dərvişməhəmməd xan qızılbaşların tezliklə daha böyük qüvvə ilə “Gələsən-Görəsən”ə hücum edəcəyini və bu halda da qalanın müdafiəsinin daha da çətin olacağını nəzərə alıb, gecəliklə mühasirəni yararaq qalanı vaxtında tərk etmək istəmişdi? Qızılbaş mənbəsində birmənalı olaraq Dərvişməhəmməd xanın 400 nəfərlə qaladan qaçmağa cəhd etməsi vurğulanır və həm də qeyd edilir ki həmin 400 nəfərdən 250-i qızılbaşlar tərəfindən qətlə yetirilmiş, o cümlədən, Çərəndab sultanın mülazimi Kosa Pirqulu Dərvişməhəmməd xanı öldürərək, başını kəsib Şah Təhmasibin yanına gətirmişdi. Eyni mənbədə Şah Təhmasibin öz yanında saxladığı Kiş qalasının sabiq qalabəyisi Mahmud bəyin “''əsassız şübhəyə düşərək''” qaçması da göstərilir və mümkündür ki “Gələsən-Görəsən”dən edilən son hücum zamanı qızılbaş ordusunda qarma-qarışıqlıq yaranmış, məhz bu zaman isə Mahmud bəy fürsətdən istifadə edərək aradan çıxa bilmişdir.

=== Ölümündən sonra ===
Həsən bəy Rumlu yazır ki, Dərvişməhəmməd xanın öldürülməsindən sonra Şah Təhmasib Şəkidə öz adına sikkə vurdurub<ref name=Q8 group=qeyd/> xütbə oxutdurdu, Şəki ölkəsi Səfəvilər dövlətinin bir subyekti oldu  və buranın idarə edilməsi Toygün bəy Qacara tapşırıldı{{sfn|Hasan-i-Rumlu|1931|p=351}}.

19-cu əsrə aid Şəkinin yerli mənbəsinə görə Dərvişməhəmməd xanın öldürülməsindən sonra 
{{Sitatın əvvəli}}
''«Şəki xəlayiqi də istiman'' (aman istəmək) ''edib. Şah əfv eləyib, buyruq veribdir, hər kəsə gəlib məqamında sakin olublar. Dərvişməhəmməd xanın oğlu Baği bəy də şah hüzuruna gəlib, şah öldürməyibsə də, xanlıq hökumətini də Bağı bəyə verməyib''»{{sfn|Şəki xanlığının tarixindən|1958|p=26}}.
{{Sitatın sonu}}
Şah Təhmasib  Sultan Süleymana göndərdiyi bir fəthnamədə isə bu qələbəsini belə şərh etmişdi: 
{{Sitatın əvvəli}}
«''Cümlə fəthlərin təzəsi Şəkinin istilasıdır ki o yerin valisi ki...  Xeybər qalaları kimi qalalara sığınmış idi, qala topunun ... badlic və tüfəng zərbəsinə onların qalasını yerlə yeksan etdirdik ...'' (və Dərvişməhəmməd xan) ''iti qılınc zərbəsi ilə qətlə yetirildi''»<ref name=Q9 group=qeyd/>.
{{Sitatın sonu}}

== İstinadlar ==
{{istinadlar|}}

== Qeydlər ==
{{İstinad siyahısı
|group=qeyd
|refs=

<ref name=Q1>{{Şəkillər sırası2|ş1=91|Ahsanut-tavarikh-2a.jpg|ş2=91|Ahsanut-tavarikh-2.jpg|ş3=58|Ahsanut-tavarich-3.jpg|mətn=Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” əsərinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan XVI əsrin ikinci yarısına aid əlyazma nüsxəsi – Şah Təhmasibin Şəkiyə yürüşü haqqında bəhsin ilk səhifələri.  “Yusif” və “Cövşən”  adları Şəki Ensiklopediyası tərəfindən əlyazmanın mətni üzərində qırmızı oxla işarələnmişdir; həmçinin, sağ tərəfdə – alt-alta, hər iki adın mətndəki yazılış forması böyüdülmüş şəkildə göstərilir. |align=center}}

*Mənbədə “Əmir Yusif” kimi yazılıb, lakın bir qədər sonra həm də qeyd olunub ki, «''Dərvişməhəmməd xan Cövşən ağanın qardaşı Mahmud bəyi Kiş qalasının mühafizətinə qoydu''»; sual ortaya çıxır, hansı Cövşən ağanı? Axı mətndə Cövşən ağanın adı daha əvvəl heç çəkilməyib?! Lakin diqqət yetirdikdə ki ərəb əlifbası ilə “Cövşən” və “Yusif” adlarının yazılışı bir birinə çox bənzəyir, o zaman nəticə çıxara bilərik ki, mümkündür ki mətndə texniki səhvə yol verilib və mənbədə “Cövşən” və “Yusif” adı ilə təqdim olunan iki ayrı-ayrı şəxs əslində eyni adamdır. </ref>

<ref name=Q2>Bu mətndə yoxdur, Şəki Ensiklopediyası tərəfindən əlavə edilib. Mətndə şəkililərin tələsik qalaya dönməsindən sonra «''qazilər top da yuxarı sürüyüb aparmış idilər''» yazılır. Hara qaldırırlar, axı top yuxarıda idi? 

Mətndə:

«وشجاعت پیشگان سربازى از سرگرفتند و ازجانب فراز ونشيب توب وتفنگ صاعد وهابط گرديد 
فوجى از مخالفان بيرون آمدند و ݼند نفر ازملازمان امرا بقتل آوردند و بتعجيل تمام باز گشته بحصار شتافتند
وغازيان توب نيز بلا برده بودند
واز قازقانهاى كوه سيما وسنگهاى توب از بلاى ان قلهه آسمان سا بمقتضاى 
وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجِّيلٍ (surə:16, ayə: 74 ) 
.ظاهر مى شد»

Namiq Musalının tərcüməsində:  «''Peşəsi şücaət olanlar fədakarlıq göstərdilər. Aşağıdan və yuxarıdan top və tüfəng atıldı. Müxaliflərin bir dəstəsi [Kiş qalasından] çıxaraq əmirlərin mülazimlərindən bir neçə nəfəri qətlə yetirdilər və tam təcili şəkildə geri dönüb qalaya tələsdilər. Qazilər topu yuxarı çəkib aparmışdılar və “Üzərinə odda bişmiş (bir-birinə bitişik) bərk daşlar yağdırdıq” [ayəsinin] zərurətinə uyğun olaraq, o asimana bənzər qalanın başında dağ görkəmli qazanlar və top daşları (mərmiləri) zahir olurdu'' ({{Harvnb|Həsən bəy Rumlu|2017|p=552-553}})».

Uyğunsuzluq isə budur: Şəkililər bir neçə qızılbaşı qətlə yetirib qalaya dönən kimi, yazılır «''qızılbaşlar topu yuxarı sürüyüb aparmış idilər''». Nəyə görə keçmiş zamanda? “Budənd” sözünü işlətməyə nə ehtiyac vardı?  Mümkündür ki mətndə «قازقان» əvəzinə səhvən, «غازيان» gedib, ya da «غازيان» və  «توب» sözlərinin yeri dəyişik düşüb. Başqa sözlə, «قازقان»  sözünü «غازيان» kimi oxusaq məna «''top qazanlarını da yuxarı sürüyüb aparmış idilər''» şəklində, «غازيان» və  «توب» sözlərinin yerini dəyişsək, məna «''qazilərin topunu da yuxarı sürüyüb aparmış idilər''» şəklində dəyişəcək və hər iki halda məntiqsizlik tam aradan qalxa bilər. Bunun ardınca mənbədə «''o qaladan dağ boyda qazanlar və top daşları''» ilə atəş açılmasından bəhs edilir, heç bir şübhə qalmır ki qızılbaşların firəng topu şəkililərin əlinə keçmiş, sonra onların özlərinə qarşı istifadə olunmuşdu. Və heç bir şübhə yoxdur ki, qaladan bayıra çıxan dəstənin missiyası qızılbaşların firəng topunu ələ keçirmək olub və istədiklərini əldə edə biliblər, istədiklərini əldə edən kimi də “''tamam təcili''” qalaya qayıdıblar.</ref>

<ref name=Q3>Digər bir mənbədə, Dərvişməhəmməd xanın atasından bəhs edilərkən göstərilir ki, «''Həsən bəy ki özünün ata-babası o yerdə'' (Şəkidə) ''hakim idi və şirvanşah şəcərəsindəndir''»; bax: {{Harvnb|اسکندر بیگ ترکمان|١٣٣٣|p=82}}.</ref>

<ref name=Q4>Burada yazılanlar, əsasən, Həsən Rumlunun “Əhsənüt-təvarix”indəki ''“...Şah din pənahın Şəki tərəfə üz tutması və Dərvişməhəmməd xanın öldürülməsi”'' adlı bəhsin xülasəsidir; bax: {{Harvnb|Hasan-i-Rumlu|1931|p=348-351}}.</ref>

<ref name=Q5>Şah Təhmasib 1549-cu ildə Portuqaliyadan 20 top alınmışdı (Bax: {{Harvnb|Fərzəlibəyli Ş.|1995|p=135}}).</ref> 

<ref name=Q6>“Xülasətül təvarix”də  “Həsən bəy Fəth oğlu Ustaclı”; bax: {{Harvnb|Şükufə Məmmədova|1991|p=82}}.</ref>

<ref name=Q7>Bu tarix yalnız Qazi Əhməd Quminin “Xülasətül-Təvarix”ində qeyd olunur, amma istinad edilən mənbədə həmin məqamda Kiş qalası əvəzinə “Gələsən-Görəsən” qalasının adı çəkilmişdir; bax: {{Harvnb|Şükufə Məmmədova|1991|p=82}}.</ref>

<ref name=Q8>Amma numizmatikada hələlik, nəinki Şah Təhmasıbın adından, hətta hansısa bir Səfəvi şahının adından Şəkidə kəsilmiş bircə nümumunə belə məlum deyil.</ref>

<ref name=Q9> {{oq|fa|جملهء  فتوحات مجدد تسخیر شکی است که والی آن جا که باًعن جد درآن عرصهء دل گشا و قلاع خیبر آسا متحصن بود به ضرب توپ قلعه کوب وبادلیج و تفنگ قلعهء ایشان را با خاک برابرساخته به ضرب شمشیر  آبدار دمار از  آن تیره روزگار بر آورده ( bax: {{Harvnb|Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī|1971 (١٣٥٠)|p=215}}).}} Amma məktubun sonunda yazılma tarixi hicri 957-ci ilin səfər ayı (1550-ci ilin fevral ayı) kimi göstərilir. Elmi-tənqidi mətni nəşrə hazırlayan Ə.Nəvainin fikrincə bu tarix səhih deyil, o, güman edir ki daha doğru tarix hicri 961-ci ilin səfər (miladi 1554-cü ilin yanvar) ayı ola bilər; bax: {{Harvnb|Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī|1971 (١٣٥٠)|p=237; qeyd 4}}.</ref>

<ref name=Q10>''Qicdavul'' – ordunun arxasını mühafizə edən dəstə mənasındadır. </ref>
}}

== Ədəbiyyat ==
# {{məqalə
 |müəllif         = [[Namiq Musalı|Musalı N.S.]]
 |başlıq          =  “Cahangüşayi xaqan-i sahibqiran” əsərində Şəki tarixinə aid məlumatlar
 |link            = 
 |dil             = az
 |nəşrin müəllifi = 
 |nəşr            =  “Şəkinin səsi” qəzeti
 |tip             = 
 |yer             = Şəki
 |nəşriyyat       = 
 |il              = 2009
 |nömrə           = 3 (436) 
 |том             = 
 |выпуск          = 
 |страницы        = 
 |isbn            = 
 |issn            = 
 |ref             = Musalı N.S.
 |bibcode         = 
 |arxiv           = 
 |pmid            = 
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = Hasan-i-Rumlu.
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = Ahsanu’t-Tawarikh
 | orijinal        = حسن‌التواریخ 
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = Oriental Institute
 | nəşr            = A Chronicle of the early Safawis
 | yer             = Baroda
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 1931
 | cild            = 
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = Hasan-i-Rumlu
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = ʿAbd al-Ḥusayn Navāʾī
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī : majmūʿah-i asnād va mukātabāt-i tārīkhī hamrāh bā yādʹdāshtʹhā-yi tafz̤īlī
 | orijinal        = شاه طهماسب صفوی : مجموعه اسناد و مکاتبات تاريخی همراه با ياد‌داشتهای تفضيلی / به اهتمام عبد الحسين نوائی
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = 
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 1971 (١٣٥٠)
 | том             =
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = Musəvi T.
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər
 | orijinal        = 
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = Bakı
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 1977
 | том             =
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = Musəvi T.
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = Hacı Seyid Əbdülhəmid
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = Şəki xanları və onların nəsilləri
 | başlıq          = Şəki xanlığının tarixindən
 | orijinal        = 
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = Bakı
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 1993
 | том             =
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = Hacı Seyid Əbdülhəmid
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = اسکندر بیگ ترکمان
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = تاريخ عالم آراي عباسي
 | orijinal        = 
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = تهران
 | nəşriyyat       = 
 | il              = ١٣٣٣
 | cild            = I
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = اسکندر بیگ ترکمان
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = Fərzəlibəyli Ş. 
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = Azərbaycan və Osmanlı İmperiyası
 | orijinal        = 
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = Bakı
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 1995
 | том             =
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = Fərzəlibəyli Ş. 
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = Həsən bəy Rumlu.
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = Əhsənüt-təvarix
 | orijinal        = 
 | link            = http://lib.az/users/1/upload/files/Hesen_Bey_Rumlu_-_Ehsenut-Tevarix_(Oqtay_Efendiyev%2C_Namiq_Musali).pdf
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = Kasamonu
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 2017
 | cild            =
 | səhifə          = 
 | sütunlar        =
 | səhifələr       = 661
 | seriya          =
 | isbn            = 978-605-030-641-5
 | doi             = 
 | tiraj           = 
 | archiveurl      = https://web.archive.org/web/20230424164631/http://lib.az/users/1/upload/files/Hesen_Bey_Rumlu_-_Ehsenut-Tevarix_%28Oqtay_Efendiyev%2C_Namiq_Musali%29.pdf
 | archivedate     = 24 Apr 2023
 | ref             =  Həsən bəy Rumlu
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = Məmmədova Ş.
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = Xülasət ət-təvarix Azərbaycan Tarixinin mənbəyi kimi
 | orijinal        = 
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = Bakı
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 1991
 | том             =
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = Şükufə Məmmədova
}}
# {{kitab3
 | müəllif         = Xacə Zeynalabdin Əli Əbdi bəy Şirazi
 | hissə           = 
 | hissənin linki  = 
 | başlıq          = Təkmilətül-əxbar
 | orijinal        = 
 | link            = 
 | vikimənbə       = 
 | cavabdeh        = 
 | nəşr            = 
 | yer             = Bakı
 | nəşriyyat       = 
 | il              = 1996
 | том             =
 | страницы        = 
 | столбцы         =
 | страниц         = 
 | seriya          =
 | isbn            = 
 | doi             = 
 | тираж           = 
 | ref             = Əbdi bəy Şirazi
}}
# {{ŞXT-1958|26}}

{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}

{{Yoxlanılmış məqalə}}

[[en:Darvish Mohammad Khan]][[ru:Дервиш Мухаммед хан]][[tr:Derviş Muhammed Han]]