MediaWiki:Azərbaycan dili üçün mənbəyə bax

{{Ensiklopedikləşdirilməli}} 
{{Dil məlumat qutusu
|rəng   latın Azərbaycan dili                  = altay
|adı                      = Azərbaycan dili
|orijinal adı             ={{unicode|Azərbaycan dili آزربايجان تورکجه سى , ''([[İran]]da)'', Азәрбајҹан дили ''([[Dağıstan]]da)''}}
|ölkələr                  = [[Azərbaycan]], [[İran]], [[Gürcüstan]], [[Rusiya]], [[Ukrayna]], [[Almaniya]], [[ABŞ]], [[İraq]], [[Türkiyə]], [[Suriya]], [[Qazaxıstan]]<ref>Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова — одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике) Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз. — ISBN 2131 Т11272</ref><ref>http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html стр.188, Арсений Саппаров, International Relations Department, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, A.Saparov@lse.ac.uk — According to this plan some 100,000 people had to be «voluntarily» resettled. The emigration occurred in three stages: 10,000 people were resettled in 1948, another 40,000 in 1949, and 50,000 in 1950.29</ref>
|regionlar                = {{IRI}} : [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]], [[Zəncan ostanı|Zəncan]], [[Qəzvin ostanı|Qəzvin]], [[Həmədan ostanı|Həmədan]], [[Qum ostanı|Qum]] ostanlarında; qismən [[Mərkəzi ostan|Mərkəzi]], [[Gilan ostanı|Gilan]], [[Kürdüstan ostanı|Kürdüstan]]; [[Mazandaran ostanı|Mazandaran]] və [[Rəzavi Xorasan ostanı‎|Rəzavi Xorasan]] ostanlarında; [[Tehran]], [[Kərəc]], [[Məşhəd]] şəhərlərində.<br> {{bayraq|Gürcüstan}} ''Gürcüstanda'': [[Marneuli]], [[Bolnisi]], [[Dmanisi]], [[Qardabani]]; yığcam halda [[Saqareco]], [[Kaspi]], [[Mtsxeta]], [[Salka]], [[Laqodexi]], [[Kareli]], [[Tetri-Skaro]], [[Qori]], [[Telavi]]; eləcə də [[Tbilisi]], [[Rustavi]], [[Dedoplis-Skaro]] şəhərlərində.<br>{{bayraq|Rusiya}} ''Rusiyada'': yığcam halda [[Dağıstan]]da ([[Dərbənd rayonu|Dərbənd]], [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]], [[Rutul rayonu|Rutul]], [[Qızılyar rayonu|Qızılyar]] rayonlarında); eləcə də Rusiyanın bir çox digər şəhərlərində.<br>{{bayraq|Türkiyə}} ''Türkiyədə'': kompakt halda [[Qars ili|Qars]], [[İğdır ili|İğdır]], [[Ərdəhan ili|Ərdəhan]], [[Ərzurum ili|Ərzurum]] illərində; eləcə də Türkiyənin bir çox digər şəhərlərində.<br>{{bayraq|İraq}} ''İraqda'': [[türkmanlar]]ın dili
|rəsmi dil                = {{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]]<br>{{Bayraq|Rusiya}} [[Rusiya]]<br>
{{Bayraq|Dağıstan}} [[Dağıstan]]
|tənzimləyən təşkilat     = 
|danışanların sayı        = 145-150 milyon<ref name="Encyclopedia of Orient">[http://looklex.com/e.o/iran.peoples.htm "Peoples of Iran"] in ''Looklex Encyclopedia of the Orient''. Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref>http://www.terrorfreetomorrow.org/upimagestft/TFT%20Iran%20Survey%20Report%200609.pdf</ref><ref name="CIA Iran">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#People "Iran: People"], ''CIA: The World Factbook'': 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/routledg/ccas/2008/00000027/00000001/art00004 G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijan Nationalism in Post-Revolutionary Iran"], ''Central Asian Survey'', 27(1): 45-58, March 2008: 12-20%of Iran's total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref name="Amnesty International">[http://www.amnestyusa.org/news/document.do?id=ENGMDE130742006 "Iran"], ''Amnesty International report on Iran and Azerbaijan people''. Retrieved 30 July 2006.</ref><ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue total for South Azerbaijani] plus [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azj Ethnologue total for North Azerbaijani]</ref>
|reytinq                  = 30
|status                   = 
|ölü dil                  = 
|kateqoriya               = [[Avrasiya dilləri]]
|təsnifatı                = 
[[Altay dilləri]]
:[[Türk dilləri]]
::[[Oğuz dilləri]]
|yazı                     = [[latın əlifbası]] (Azərbaycanda) <br> [[kiril əlifbası]] (Dağıstanda) <br> [[ərəb əlifbası]] (İranda)
|QOST 7.75–97             = азе 025
|ISO1                     = az
|ISO2                     = aze
|ISO3                     = aze, azj, azb, qxq, slq
}}
[[Şəkil:AzerbaijaniSpeakingAreasMap.jpg|300px|thumb|[[Cənubi Qafqaz]]da Azərbaycan dilində danışan bölgələrin xəritəsi]]
'''Azərbaycan dili'''<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1865&doctype=0 Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Normativ hüquqi aktların vahid internet elektron bazası]</ref><ref>[http://slis.mlspp.gov.az/uploads/qanun/dovlet%20dili.htm Azərbaycan dili]</ref> ('''Azərbaycanca''' )<ref>http://www.bbc.com/azeri/analysis/2016/08/160809_azer_turk_language</ref> — [[Azərbaycan Respublikası]]nın və [[Rusiya Federasiyası]]nın [[Dağıstan Respublikası]]nın<ref>Dağıstan Respublikasının Konstitusiyasına görə rus dili və Dağıstan xalqlarının hər birinin dili respublikanın dövlət dilidir. Yazısı olan 14 dil, o cümlədən Azərbaycan dili dövlət dili kimi istifadə olunur.</ref> rəsmi dövlət dilidir.[[Türk dilləri|Altay dilləri ailəsinin türk dilləri şöbəsinin Oğuz sinfinin Qərb qrupuna]] daxildir.

Azərbaycan dilindən [[Azərbaycan]], [[İran]], [[İraq]], [[Gürcüstan]], [[Rusiya]], [[Türkiyə]], [[Ukrayna]], [[Suriya]] ərazisində istifadə olunur.

Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilin cüzi fərqlənən 4 dialekti vardır:
# Şərq dialekti — Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektləri
# [[Azərbaycan dilinin qərb dialekti|Qərb dialekti]] — Qarabağ və Qarabağətrafı rayonların dialektləri
# Şimal dialekti — Şəki və Zaqatala-Qax dialektləri
# Cənub dialekti — Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri<ref>[http://www.turklib.ru/engine/includes/print.php?category=general_history-lingo-science&altname=azerbaijan_dile_tarixi Azərbaycan dili tarixi]</ref>

Azərbaycan dili geneoloji bölgüyə əsasən [[türk dilləri]]nə mənsubdur. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, bu qrupa daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Dialektlər bir-birindən fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.

== Ümumi məlumat ==
Azərbaycan Respublikasının dövlət dili, onun əhalisinin əsas ünsiyyət vasitəsidir.

Azərbaycan dili eləcə də İran İslam Respublikasında yaşayan 30 milyon azərbaycanlının ana dilidir. Bu dildən vaxtilə İraqa köçmüş 200 minə yaxın insan da ana dili kimi istifadə edir. Onlar özlərini kərkük və ya türkman adlandırır və əksəriyyəti Kərkük vilayətində yaşayır.

ABŞ-da, xüsusən Qərbi Avropa ölkələrində (daha çox Almaniya, Danimarka, Hollandiya, Norveç, Fransa) xeyli azərbaycanlı yaşayır. Çoxu İrandan işləmək üçün gedənlərdir. Türkiyədə də azərbaycanlılar çoxdur. Onlar 1920 ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan və İkinci dünya müharibəsindən sonra gedənlər və onların nəsilləridir. 20-ci əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Rusiyaya gedən və indi orada qalıb yaşayan azərbaycanlılar daha çoxdur. Beləliklə, dünyada hazırda Azərbaycan dilində danışan 50 mln.-dan çox adam yaşayır.

Azərbaycan dili Ural-Altay dilləri ailəsinin türk dili qrupunun oğuz yarımqrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə birlikdə türk dilləri arealının cənub-qərb qolunu təşkil edir.

Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ) dillər qrupuna daxildir. İnsirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq Azərbaycan dilində bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir, qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə edilir.

Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim dillərdən biridir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili ədəbi dilin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çoxdur. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə 13 əsrdən başlayır.

Azərbaycan ədəbi dilinin 800 ilə yaxın inkişaf tarixi iki böyük dövrə — əski və yeni dövrlərə bölünür. Əski dövr 13-17 əsrləri, yeni dövr isə 17-ci əsrdən sonrakı mərhələni əhatə edir.

=== Əski dövr ===
Azərbaycan ədəbi dilinin işlənildiyi areal öz miqyası ilə fərqlənir. Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dili olan bu dil bütün Ön Asiyada ədəbi dil rolunu oynamışdır. Həmin dövrün ədəbi dili yeni dövr Azərbaycan dilindən öz ekstralinqvistik (dilxarici) və linqvistik (dildaxili) xüsusiyyətləri ilə də seçilir.

Əski dövr Azərbaycan dilinin leksik tərkibi ərəb və fars sözlərinin çoxluğu ilə fərqlənir. O dövrün dil üslubları, xüsusən aparıcı janr olan poeziya ədəbi dilə külli miqdarda alınma sözlərin gəlməsinə səbəb olmuşdu. İkinci dövrdə isə realist şeir məktəbinin, realizm ədəbi metodunun yaranması və formalaşması alınma sözləri ədəbi dildən sıxışdırıb çıxardı.

Digər tərəfdən, əski Azərbaycan ədəbi dilinin Osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliyini tamamilə itirmişdi. Bu, türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma (diferensiasiya) hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi.

Dövrlər arasındakı fərqlər fonetik səviyyədə də güclüdür. Belə ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili eyni zamanda fonem tərkibinin sabitləşməsi ilə də səciyyələnir. Birinci dövrə xas olan o//a sait, h//q//x samit müvaziliyi artıq birincilərin (o və h) qələbəsi ilə nəticələnir.

Oxşar vəziyyət qrammatika sahəsində də özünü göstərir. İsmin birinci dövrə məxsus təsirlik hal şəkilçilərinin -yi,-yı, -yu,-yü//-ni,-nı,-nu,-nü müvaziliyi ikinci dövrdə artıq aradan çıxır. Felin -isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə -acaq//-əcək şəkilçisinə verir.

Əski dövr Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelinə uyğun olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq [eşq təriqinin (yolunun) tərki], daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.

Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə, əsasən, budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görmək olar.

Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Əski dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir: 1) ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi (13-14 əsrlər); 2) klassik şeir dili mərhələsi (15-17 əsrlər).

=== Yeni dövr ===
Azərbaycan dilinin bu dövrü üç mərhələni əhatə edir: 1) ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (18-ci əsr); 2) milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (19-20 əsrin 1-ci rübü); 3) müasir mərhələ (20-ci əsrin 1-ci rübündən sonra).

Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxmışdır. Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılmağa, qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başlamış, bəzi rəsmi sənədlər tərtib edilmiş, elmi araşdırmalar aparılmışdır. O dövrdə Azərbaycana gələn əcnəbilər, o cümlədən ruslar və almanlar da ona maraq göstərmiş, bəziləri bu dili öyrənməyə çalışmışlar (rus şairləri M.Y. Lermontov, A.A.Bestujev-Marlinski, alman şərqşünası F.Bodenştedt). Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid sərf-nəhv (qrammatika) kitabları və lüğətlər olsa da, elmi əsərlər və dərsliklər 19 əsrdən etibarən yazılmağa başlamışdır. Mirzə Kazım bəyin rusca yazdığı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1839) əsəri məşhurdur. M.Vəzirovun, L.Budaqovun, Q.Makarovun, N.Nərimanovun, M.D.Məmmədovun, S.M.Qənizadənin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. L.Budaqovun ikicildlik lüğəti də (“Sravnitelğnıy slovarğ tureüko-tatarskix əzıkov”, 1869-1871) var. M.Əfşarın Azərbaycan dilinə aid “Fənni-sərfi-türki” (“Türk dilinin qrammatikası”, 1869) adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır.

20-ci əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında üç meyil özünü göstərir:

Ədəbi dili xalq dili ilə eyniləşdirmək meyli. Bu, özünün bariz əksini “Molla Nəsrəddin” jurnalının yazılarında, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev kimi yazıçıların əsərlərində tapmışdır;
Daha çox Osmanlı (türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu, “Füyuzat” və “Həyat” kimi bir çox jurnal və qəzetlərin, Ə.Hüseynzadə kimi maarifpərvər yazıçıların dilində özünü göstərir. Bu dil o vaxtkı türk ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi;
Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bu dili A.Şaiq, C.Cabbarlı, S.Hüseyn, A.Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu vəziyyət əsrin əvvəllərindən 30-cu illərədək davam etdi.
Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində mühüm hadisələrdən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu alması oldu.

Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-20) hökumətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Cümhuriyyət hökuməti o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. Hökumət qeyri millətlərdən olan Azərbaycan vətəndaşlarının dövlət dilini öyrənmələri üçün tədbirlər görür, bu məqsədlə kurslar təşkil edirdi.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1920) sonra da dil siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Şimali Azərbaycanın 1991 ilə kimi SSRİ-nin tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilinin orta məktəblərdə tədrisinin əsryarımlıq, universitet və institutlarda tədrisinin isə 88 illik tarixi var.

Azərbaycan dili, onun tarixi, dialektləri geniş surətdə tədqiq edilmiş, bu sahədə Azərbaycan dilində yüzlərlə əsər çap edilmişdir. Qədim yunan ədəbiyyatı və fəlsəfəsindən tutmuş bu günədək mövcud olan bədii və elmi əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi ilə yaaşı, riyaziyyat, fizika, kimya, təbabət və s.-yə aid dərsliklər də başqa dillərdən Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Hazırda Azərbaycan dilində orijinal dərsliklərin nəşri başa çatmışdır.

Azərbaycan dili dövlət dili kimi Azərbaycan SSR Konstitusiyasında (1978) təsbit olunmuşdur.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş (1995) yeni Konstitusiyasında dövlət dilinin məhz Azərbaycan dili kimi yer alması Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Müasir Azərbaycan dilinin özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu vardır. Əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (i saiti ilə başlayan işıq, ildırım kimi bir neçə söz istisnadır); eyni zamanda dilortası samitlərin (g, k) arxa sıra, dilarxası samitlərin (k, q, ğ, x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkün deyil (alınma sözlər istisnadır). Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir. Uzun saitlərə və samitinə aid ayrıca hərflər yoxdur. Azərbaycan dilində 9 qısa (i, ü, e, ö, ə, a, o, u, ı), 6 uzun (i:, e:, ö:, ə:, a:, u:) sait vardır. Uzun saitlər çox az hallarda, yalnız alınma sözlərdə işlənir. Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişir: . Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir. İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir. Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 zamanı (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir. Fellər subyekt, obyekt və hərəkətə münasibətinə görə 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlımüştərək, icbar) işlənir.

Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonunda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

Sözdüzəltmədə, əsasən, morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, günəmuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir. Müasir Azərbaycan əlifbası latın qrafikasına əsaslanır.

İşləndiyi sahələrlə bağlı olaraq, Azərbaycan ədəbi dili dörd əsas üslubu özündə birləşdirir: işgüzar, mətbuat, bədii və elmi üslub. Ədəbi dilin müasir mərhələsində bu üslubların hamısı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir. Ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatında baş verən böyük dəyişikliklər müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində terminlərin sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Bu proses ədəbi dilin bütün üslublarında aydın müşahidə edilir.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupdan ibarətdir: 1) şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı dialektləri və Lənkəran, Muğan şivələri); 2) qərb qrupu (Gəncə, Qazax, Qarabağ dialektləri və ayrım şivəsi); 3) şimal qrupu (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi); 4) cənub qrupu (Naxçıvan, Ordubad dialektləri).

Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların dilləri İran dilləri və iber-Qafqaz dilləri qruplarına daxil olan dillərdəndir. Onlardan biri İran dillərinin şimalqərb yarımqrupuna daxil olan talış dili, digəri isə həmin qrupun cənub-qərb yarımqrupuna mənsub olan tat dilidir. Azərbaycan kürdlərinin dili də İran dilləri qrupuna aiddir. Azərbaycanda fəaliyyət sahəsi yalnız bir-iki yaşayış məntəqəsi ilə, hətta bir kəndlə məhdudlaşan buduq, xınalıq, qrız, udi, ingiloy kimi dillər də var. Onların hamısı iber-Qafqaz dilləri qruplarına daxildir.

Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların hamısının dilləri tədqiq olunmuş və öyrənilmişdir.

== Qısa tarixi ==
Eyni zamanda yazı dili də olan Azərbaycan dili yazı dili ənənəsinə sahib olma baxımından Türk dili ilə paraleldir. Türkmən dili və qaqauz dilinin nisbətən daha gec yazı dili kimi formalaşmasına baxmayaraq Azərbaycan dili köklü bir yazı dili ənənəsinə malikdir.<ref>Erdem,KONUR,"[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/cagdas-edebiyat-sahalari-topluluklar/azerbaycan-turkcesinin-fonetik-ozellikleri-23812.aspx AZERBAYCAN TÜRKÇESİNİN FONETİK ÖZELLİKLERİ]",Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref>

=== Azərbaycan dilinin yaranması ===
Azərbaycan dilinin və xalqının təşəkkülü III–VII əsrlərdə baş vermiş, VII–VIII əsrlərdə başa çatmışdır. Bu zaman Azərbaycanda gedən dini mübarizə artıq sona yetmişdir.<ref>"Azərbaycan tarixi", 1994. Z.M.Bünyadov və Y.B.Yusifovun redaktəsi ilə, s. 235</ref> XI əsrdə Azərbaycan dili [[Qafqaz]]da və qonşu ölkələrdə geniş inkişaf tapır. Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qrupuna daxildir. Yerli əhalinin əsas dili olan Azərbaycan dili XI əsrin ortalarında oğuz tayfaları dilinin güclü təsiri altında tam şəkildə formalaşmışdır. XII əsrdə ədəbi Azərbaycan dili təşəkkül tapdı. Şairlər [[fars]] və [[ərəb]] dilləri ilə yanaşı bu dildə də əsərlər yazırdılar.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/asursirv.pdf][[Şirvanşahlar dövləti]]<span>, Sara Aşurbəyli</span></ref> N.Cəfərov "Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi" əsərində "XI-XII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanda meydana çıxan möhtəşəm türk dövlətlərində rəsmi dil kimi ərəb, fars dilləri ilə yanaşı türkdən də istifadə olunduğunu" göstərir.<ref>Cəfərov N.Q. Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi. В., 1995. səh.181</ref>

[[Səfəvilər dövləti]]ndə Azərbaycan türkcəsi sarayda və orduda hakim dil olmaqla imperiyanın ilk rəsmi dövlət və saray<ref name="A Pepys Of Mogul India l653-1708" >An Abridged edition of the "STORIA DO MOGOR " of Niccolao Manucci, translation by William Irvine, THE NEGOTIATIONS FAIL page 19</ref> dili idi<ref>O. Əfəndiyev — Səfəvilər dövləti, Bakı, 2007</ref><ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, III cild</ref>. Rus alimi V.V.Bartold 1912-ci ildə yazırdı: "…xanədanın təşəkkül etdiyi yerdə Azərbaycan əhalisi türkcə danışırdı və nəticədə türkcə Səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı."<ref>Məmmədov Ə. Şah Təhmasibin Azərbaycan dilində bir məktubu. ADU-nun "Elmi xəbərlər"i (dil və ədəbiyyat seriyası). 1964, N6. səh.73</ref>

=== Azərbaycan dilinin iki dövrü haqqında ===
Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII (13-cü) əsrdən XVIII (18-ci) əsrə qədər olan dövrü, yeni adlandırıla bilən ikinci dövr isə XVIII (18-ci) əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.

Əski Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelində olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq (eşq təriqinin (yolunun) tərki), daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.
[[Şəkil:Declaration of independence of Azerbaijan in Azerbaijani.jpg|thumb|250 px|[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin İstiqlal Bəyannaməsi (əski əlifba ilə)]]

Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr daha çox işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə bu tipdən olanların əvəzinə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görürük.<ref>[http://web.archive.org/web/20100202075330/http://www.elibrary.az/docs/remz/pdf/atr_dil.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası]</ref>

Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir.
Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:
# ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi XIII–XIV (13-14-cü) əsrlər
# klassik şeir dili mərhələsi XV–XVII (15-17-ci) əsrlər
İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:
# ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi XVIII (18-ci) əsr,
# milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi XIX–XX (19-20-ci) əsrin əvvəli,
# müasir mərhələ XX (20-ci) əsrin 1-ci rübündən sonra).

=== Azərbaycan türkcəsinin rəsmi adı ===
{{əsas|"Dil yoxsa dialekt" problemi}}
Əsrlər boyu işğallar nəticəsində Azərbaycan dilinin adı dəyişdirilmişdir. Azərbaycan dili uzun müddət "türki", "türk dili", "Azərbaycan türkcəsi", bəzən isə "tatar dili", "Qafqaz tatarlarının dili" (xüsusən rus dilində yazılmış əsərlərdə) adlandırılmışdır<ref>[http://www.clb.az/files/mv/4.pdf "Azərbaycan dili milli varlığımızın aynasıdır". "21 fevral — Ana dili günü" nə həsr olunmuş metodik vəsait. Bakı — 2010]</ref>

[[XX əsr]]in əvvəllərində ilk olaraq, [[Türk dilləri]]ni təsnifatlaşdıran tarixçi alimlərdən biri [[Armin Vamberi]] olmuşdur. Belə ki , onun [[1908-ci il]]də müəllifi olduğu [["Dünya tarixçilərinin Dünya tarixi"]] adlı Londonda nəşr olunmuş çoxcildlik ensiklopediyanın 24-cü cildində Azərbaycan dili Türk dillərinin 3 qrupundan qərb qrupuna aid edilir və [[dialekt]] deyil , müstəqil [[dil]] kimi göstərilir.<ref>The historians’ history of the world…A comprehensive narrative of the rise and
development of nations as recorded by the great writers of all ages. Edited by
Henry Smith Williams , LL.D. VOL.XXIV Poland , Balkans , Turkey , minor
Eastern states ,China, Japan. London, The Times. 1908. Classification of
languages . p.258.</ref>
[[Şəkil:The world historians' history of the world. VOL.XXIV.p.258..jpg|thumb|Dünya tarixçilərinin Dünya tarixi. Ensiklopediya XXIV CİLD.səh.258]]

[[1918]]-ci ildə [[Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti]] yaranandan az sonra Azərbaycanda kargüzarlığın türk dilində aparılması ilə bağlı qərar qəbul edilir. [[1921]]-ci ildə [[Nəriman Nərimanov]] [[Dadaş Bünyadzadə]] ilə birgə [[Azərbaycan SSR]]-də dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı dekret imzalayırlar. [[1921]]-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olunur və oraya dövlət dili haqqında maddə salınmır. [[1924]]-cü ildə Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Azərbaycanda dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı qərarı qəbul olunur.

[[1936]]-cı ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dili türk dili kimi qeyd edilir. Ancaq [[1937]]-ci ilin aprel ayında qəbul olunun əsas qanunda dövlət dili haqqında heç bir qayda öz əksini tapmır. Ancaq Konstitusiyada xüsusi maddə olmasa da, [[1936]]-cı ildən sonra bütün normativ sənədlərdə dövlət dili Azərbaycan dili qeyd edilir.

[[1956]]-cı ildə Azərbaycanın [[1937]]-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına aşağıdakı məzmunda maddə əlavə edilir: "Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir…"<ref>"Azərbaycan" qəzeti, 7 noyabr, 1995</ref>

Dövlət dilinə həsr edilmiş bütün iclaslarda demokratik şərait yaradıldığından müxtəlif fikirlər özünü göstərir:
* Azərbaycan dilidir;
* Türk dilidir;
* Azərbaycan türk dilidir;
* Azərbaycan türkcəsidir;
* Türk dilləri ailəsinə daxil olan Azərbaycan dilidir.

Prezident Heydər Əliyevin çıxışından: "Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var. Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var… Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi? Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan türküyəm"<ref>"Azərbaycan" qəzeti, 9 noyabr, 1995</ref>

Yenə həmin iclasda dövlət başçısı qeyd edir: "… taleyimiz belə gətirib ki, məsələn bizə tatar deyiblər. Amma biz tatar deyilik axı. Neçə illər bizə tatar deyiblər. Elə Həsən bəy Zərdabi də özünə tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə tatar deyiblәr Bu Bakıda, Azərbaycanda bir belə azərbaycanlı ziyalı olduğu halda məktəblər açılmışdı — "russko-tatarskaya şkola"… Mən bununla sadəcə demək istəyirəm ki, bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə tatar deyiblər. Rusiyanın burada qubernatorları bizə tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər türk deyilib. 60 ildir biz "Azərbaycan dili", "azərbaycanlı" deyirik. İndi bəs nə edək? Bunlara cavab olmalıdır ki, bir qərar qəbul edək".

Məsələnin ciddiliyini nəzərə alan dövlət rəhbəri mütəxəssislərin iştirakı ilə geniş müzakirələr keçirdi və həmin müzakirələr mövcud problemlərin həlli üçün kifayət qədər məhsuldar oldu. Həmin müzakirələr göstərdi ki, yalnız milli ictimai təfəkkür deyil, bilavasitə mütəxəssislər də ana dilinin qeyd-şərtsiz "türk dili" adlandırılmasının əleyhinədirlər. Buna səbəb isə:
* iki müstəqil türk mənşəli dilin hər ikisinin eyni bir adla adlandırılması özünü doğrultmur və təcrübədə onları ayrı-ayrı adlarla (Azərbaycan türkcəsi — Türkiyə türkcəsi) adlandırmaq lazım gəlir;
* Azərbaycan ərazisində yaşayan qeyri-türk mənşəli müxtəlif xalqlar, etnoslar ([[talışlar]], [[tatlar]], [[kürdlər]], [[ləzgilər]] və s.) "Azərbaycan dili"nin "türk dili" adlandırılmasından hər hansı halda narahat olurlar, bir sıra qüvvələr isə bundan istifadə edərək "xırda millətçilik" hisslərini qızışdırırlar;
* "Azərbaycan dili" adı artıq neçə on illərdir ki, uğurla işlənir, kifayət qədər böyük işlənmə təcrübəsinə malikdir.<ref>[http://www.muallim.edu.az/arxiv/2008/n14/ardi1.html Nizami CƏFƏROV. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili]</ref>

== Fonetik xüsusiyyətləri ==
Fonetik xüsusiyyətinə görə "ə" foneminin bütün pozisiyalarda işlənmə tezliyi ilə fərqlənir.

Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz ("işıq", "ildırım" kimi "i" saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k, q, ğ, x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.

Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 9 qısa (i, ü, e, ö, ə, a, o, u, ı), 6 uzun (i:, e:, ö:, ə:, a:, u:) sait var.

Dilimizdə [ı],[ü]saitlərindən başqa, bütün saitlər uzun tələffüz olunur. Uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir.Uzun tələffüz olunan səslərdən sonra [:] işarəsi qoyulur.

Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma /ɑlˈmɑ/ (meyvə)- alma /ˈɑlmɑ/ (almaq).

Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

=== Danışıq dili ===
Danışıq dili yazılış dilindən bəzi hallarda fərqlənə bilər, məsələn:
*dəqiqə-[dəyqə]
*səhifə-[səyfə]
*sillə-[şillə]
*inək-[inəy]
*dilək-[diləy]
*çiçək-[çiçəy]

== Sintaktik xüsusiyyətləri ==
[[Şəkil:Ana Dili.JPG|thumb|right|220px|Ana dili abidəsi ([[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan]])]]
Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas ([[isim]], [[sifət (nitq hissəsi)|sifət]], [[say]], [[əvəzlik]], [[zərf (nitq hissəsi)|zərf]], [[fel]]) və köməkçi ([[qoşma]], [[bağlayıcı]], [[ədat]], [[modal sözlər]], [[nida]]) [[nitq hissələri]] daxildir.

İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər [[nitq hissələri]]nə də aiddir.

Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.

Feillər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.
 
Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən əsas nitq hissəsidir. Sifət cümlədə ismə aid olub onu müxtəlif cəhətdən təyin edir:qara kəmər, şirin söhbət, dəhşətli insan, ağacdakı quş. Necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir. Sifətin 3 müqayisə dərəcəsi var.
1. Azaltma dərəcəsi
2. Adi dərəcə
3. Çoxaltmə dərəcəsi

Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, itburnu və s.) üsullardan istifadə edilir.

== Əlifbası ==
[[Şəkil:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|thumb|right|200px|Azərbaycan türkcəsi — [[Ərəb əlifbası]] ilə yazılmış şeir kitabı ([[Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri]] [[1819]]-[[1891]])]]
Türk yazı tarixi [[uyğurlar]]ın əlifbasıyla başlasa da, Azərbaycan türkçəsinin yazılmasına [[ərəb əlifbası]]nın bir variantı ilə başlanıb. [[Səlcuqlar|Səlcuq]] və [[Osmanlılar|osmanlı türkləri]] X (10-cu) əsrdən başlayaraq ərəb qrafikalı əlifbanı əsas tutmuş və bu əlifba ilə çoxlu dəyərli əsərlər yaratmışlar. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX (20) əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub və bu əlifbayla Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının qiymətli əsərləri qələmə alınıb.

[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] elan olunduqdan sonra [[1919]]-cu ildə [[Xudadad bəy Məlikaslanov]]un rəhbərliyi ilə [[latın əlifbası]]na keçmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın hazırladığı tədbirlər planını parlament təsdiq edir. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] süqut etdiyindən bu məsələni həyata keçirmək mümkün olmur.

[[1929]]-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunsa da Azərbaycan Respublikası ərazisində [[1929]]-[[1939]]-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan, [[1939]]-[[1991]]-ci illərdə isə kiril əlifbasından istifadə olunub. [[1991]]-ci ildən başlayaraq tədricən yenidən latın əlifbasına keçilib. [[Cənubi Azərbaycan]]da yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.

[[Azərbaycan Respublikası]]nın [[dövlət dili]] olan Azərbaycan dilinin əlifbası [[latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası]]dır.<ref>Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasinin Qanunu [http://economy.gov.az/~economy/index.php?option=com_content&view=article&id=1600 Dövlət dilinin əlifbası. Maddə 14]</ref>
{{Azərbaycan Ərəb əlifbası}}

=== Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları ===
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=left
|-
! width="20%"|Ərəb <br> Cənubi Azərbaycanda (1929-cu ilə qədər həm də Şimali Azərbaycanda)
! width="20%"|Latın <br> (1929-1939) <br> Şimali Azərbaycanda
! width="20%"|Kiril <br> (1939-1991) <br> Şimali Azərbaycanda
! width="20%"|Latın <br> (1992-h.h.) <br> Şimali Azərbaycanda
|-
| '''ا''','''آ''' || A a || А а || '''A a'''
|-
| '''ﺏ''' || B b || Б б || '''B b'''
|-
| '''ﺝ''' || C c || Ҹ ҹ || '''C c'''
|-
| '''چ''' || Ç ç || Ч ч || '''Ç ç'''
|-
|''' ﺩ''' || D d || Д д || '''D d'''
|-
| '''ائ،ئ''' ||  E e || Е е || '''E e '''
|-
|''' ﻉ''' ,(کسره)|| Ə ə || Ә ә || '''Ə ə'''
|-
| '''ﻑ''' || F f || Ф ф || '''F f'''
|-
| '''گ''' || G g || Ҝ ҝ || '''G g'''
|-
| '''ﻍ''' ||   |Ƣ ƣ || Ғ ғ || '''Ğ ğ'''
|-
| '''ﺡ''','''ﻩ''' || H h || Һ һ || '''H h'''
|-
| '''ﺥ''' || X x || Х х || '''X x'''
|-
| '''ی''' || Ь ь || Ы ы || '''I ı'''
|-
| '''ی''' || I i || И и || '''İ i'''
|-
| '''ژ''' || Ƶ ƶ || Ж ж || '''J j'''
|-
| '''ﻙ''' || K k || К к || '''K k'''
|-
| '''ﻕ''' || Q q || Г г || '''Q q'''
|-
| '''ﻝ''' || L l || Л л || '''L l'''
|-
| '''ﻡ''' || M m || М м || '''M m'''
|-
|''' ﻥ''' || N n || Н н || '''N n'''
|-
|''' ﻭ''' || O o || О о || '''O o'''
|-
| '''ﻭ''' || Ɵ ɵ || Ө ө || '''Ö ö'''
|-
|''' پ''' || P p || П п || '''P p'''
|-
|''' ﺭ''' || R r || Р р || '''R r'''
|-
| '''ﺙ''','''ﺱ''','''ﺹ''' || S s || С с || '''S s'''
|-
| '''ﺵ''' || Ş ş || Ш ш || '''Ş ş'''
|-
| '''ﺕ''','''ﻁ''' || T t || Т т || '''T t'''
|-
| '''ﻭ''' || U u || У у || '''U u'''
|-
| '''ﻭ''' || Y y || Ү ү || '''Ü ü'''
|-
| '''ﻭ''' || V v || В в || '''V v'''
|-
| '''ی''' || J j || Ј ј || '''Y y'''
|-
| '''ﺫ''','''ﺯ''','''ﺽ''','''ﻅ''' || Z z || З з || '''Z z'''
|-
|}

<div style="clear:both">

== Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası ==
[[Cənubi Azərbaycan]]da işlənən ərəb alifbası [[fars dili]]ndən və [[Osmanlı türkcəsi]]ndən təsirlənib. Bu əlifba ərəb dilinə uyğun olsa da, Türk dil ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinə səslərin çoxluğuna görə asas formada əlverişli deyil. Bu əlifbanın bərpası uğrunda müasir əsrimizdə bir neçə addım atılsada bu çalışmalar xalq içində yayılmayıbdır. Cənubi Azərbaycanda əhali fars dilində təhsil almağa məcbur olduqları üçün ərəb və fars sözlərilə orijinal diktə ilə tanışdırlar.

Hazırda İranda Azərbaycan türkəsi üçün işlədilən ərəb əlifbası ilə bağlı vəziyyət çox qarışıqdır. Cənubi Azərbaycan ziyalılarının latın əlifbasının daha münasib olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq bu əlifbanın tətbiqinə dövlət tərəfindən qadağa və məhdudiyyətlər qoyulub. İranda Azərbaycan türkcəsində kitab və qəzetlər yalnız ərəb əlifbası ilə işıq üzü görür.

Ərəb əlifbasını bərpa etmə təşəbüslərinin biri [[Türk Dil Ortoqrafiya Seminarı]] tərəfindən həyata keçirilib. Bu seminar Doktor [[Cavad Heyət]]in başçılığıyla [[2001]]-ci ilin oktyabrında [[Tehran]]da keçirilmişdir. Ərəb əlifbasında yazılan Azərbaycan türkcəsinin imlasında (yazılmasında) birlik yaratmaq Seminarın baş hədəfi seçilmişdir. [[Türk Dili Yazı Quralları]] [[ترک دیلی یازی قورالاری]] adlı qərarlar seminarın sonunda qəbul olunmuşdur.

Ərəb əlifbasında bəzi hərflərin forması kəlmə arasında harada gəlməsindən asılıdır. Bu hərflər kəlmə başında, sonunda və ortasındə dəyişir.

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1
{| class="wikitable"
|+ '''Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifba qarşılıqları'''
! Təkdə
! Əvvəldə
! Ortada
! Sonda
! Adı
! Latın
! Misal (latın)
! Misal (ərəb)
! Misal (farsca)

|- align="center"
| <font size="5">ﺍ</font>
| <font size="5">آ / ا</font> || <font size="5">ﺎ</font> || <font size="5">ﺎ</font>
| əlif
| a / ə / o / ’
| aç || <font size="4">آچ</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺏ</font>
| <font size="5">ﺑ</font> || <font size="5">ﺒـ</font> || <font size="5">ﺐ</font>
| be
| b
| baba ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> بابا </font>

|- align="center"
| <font size="5">پ</font>
| <font size="5">ﭙ</font> || <font size="5">ﭙـ</font> || <font size="5">پ</font>
| pe
| p
| papaq ||<font size="4"> پاپاق</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺕ</font>
| <font size="5">ﺗ</font> || <font size="5">ﺘـ</font> || <font size="5">ﺖ</font>
| te
| t
| Tat ||<font size="4"> تات</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺙ</font>
| <font size="5">ﺛ</font> || <font size="5">ﺜـ</font> || <font size="5">ﺚ</font>
| se
| s
| saniyə ||<font size="4"> ثانیه</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺝ</font>
| <font size="5">ﺟ</font> || <font size="5">ﺠـ</font> || <font size="5">ﺞ</font>
| jim
| j
| cib ||<font size="4"> جیب</font>

|- align="center"
| <font size="5">چ</font>
| <font size="5">چـ</font> || <font size="5">ـچـ</font> || <font size="5">ـچ</font>
| che
| ch
| çap ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> چاپ</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺡ</font>
| <font size="5">ﺣ</font> || <font size="5">ﺤـ</font> || <font size="5">ﺢ</font>
| he
| h
| hal || <font size="4">حال</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺥ</font>
| <font size="5">ﺧ</font> || <font size="5">ﺨـ</font> || <font size="5">ﺦ</font>
| xe
| x
| xal ||<font size="4"> خال</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺩ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺪـ</font>
| dal
| d
| dil ||<font size="4"> دیل</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺫ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺬـ</font>
| zal
| z
| Azərbaycan || <font size="4"> آذربایجان / آزربایجان</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺭ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺮـ</font>
| re
| r
| rəng ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> رنگ </font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺯ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺰـ</font>
| ze
| z
| zor || <font size="4"> </font> || <font size="4">زور </font>

|- align="center"
| <font size="5">ژ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ـژ</font>
| zhe
| zh
| Jalə ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> ژاله</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺱ</font>
| <font size="5">ﺳ</font> || <font size="5">ﺴـ</font> || <font size="5">ـﺲ</font>
| sin
| s
| sal ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> سال</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺵ</font>
| <font size="5">ﺷ</font> || <font size="5">ﺸـ</font> || <font size="5">ـﺶ</font>
| şin
| ş
| şirin ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> شیرین</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺹ</font>
| <font size="5">ﺻ</font> || <font size="5">ﺼـ</font> || <font size="5">ـﺺ</font>
| sād
| s
| Səməd || <font size="4">صمد</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﺽ</font>
| <font size="5">ﺿ</font> || <font size="5">ﻀـ</font> || <font size="5">ـﺾ</font>
| zād
| z
| zərər || <font size="4"> ضرر</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻁ</font>
| <font size="5">ﻃ</font> || <font size="5">ﻄـ</font> || <font size="5">ـﻂ</font>
| tā
| t
| təbil ||<font size="4"> طبیل</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻅ</font>
| <font size="5">ﻇ</font> || <font size="5">ﻈـ</font> || <font size="5">ـﻆ</font>
| zā
| z
| zahir ||<font size="4"> ظاهیر/ ظاهر </font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻉ</font>
| <font size="5">ﻋ</font> || <font size="5">ﻌـ</font> || <font size="5">ـﻊ</font>
| əyn
| ə / ‘
| əməl ||<font size="4"> عمل</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻍ</font>
| <font size="5">ﻏ</font> || <font size="5">ﻐـ</font> || <font size="5">ـﻎ</font>
| ğeyn
| ğ
| bağ || <font size="4"></font> || <font size="4">باغ</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻑ</font>
| <font size="5">ﻓ</font> || <font size="5">ﻔـ</font> || <font size="5">ـﻒ</font>
| fe
| f
| fil ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> فیل</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻕ</font>
| <font size="5">ﻗ</font> || <font size="5">ﻘـ</font> || <font size="5">ـﻖ</font>
| qaf
| q
| qələm ||<font size="4"> قلم</font>

|- align="center"
| <font size="5">ک</font>
| <font size="5">ﮐ</font> || <font size="5">ﮑـ</font> || <font size="5">ـﮏ</font>
| kaf
| k
| kitab || <font size="4"> کیتاب / کتاب</font>

|- align="center"
| <font size="5">گ</font>
| <font size="5">ﮔ</font> || <font size="5">ﮕـ</font> || <font size="5">ـﮓ</font>
| gaf
| g
| gül || <font size="4"> </font> || <font size="4">گل/گول </font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻝ</font>
| <font size="5">ﻟ</font> || <font size="5">ﻠـ</font> || <font size="5">ـﻞ</font>
| lam
| l
| lalə ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> لاله</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻡ</font>
| <font size="5">ﻣ</font> || <font size="5">ﻤـ</font> || <font size="5">ـم</font>
| mim
| m
| mən ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> من</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻥ</font>
| <font size="5">ﻧ</font> || <font size="5">ﻨـ</font> || <font size="5">ـﻦ</font>
| nun
| n
| naz ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> ناز</font>

|- align="center"
| <font size="5">و</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﻮـ</font>
| vav
| v / o
| vilayət || <font size="4"> ولایت / ویلایت </font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻩ</font>
| <font size="5">ﻫ</font> || <font size="5">ﻬ</font> || <font size="5">ﻪ</font>
| ha
| h , ə
| hava , dədə ||<font size="4"> هاوا , دده</font>

|- align="center"
| <font size="5">ﻯ</font>
| <font size="5">ﻳ</font> || <font size="5">ﻴـ</font> || <font size="5">ﯽ</font>
| ye
| y , i
| yaz ||<font size="4"> یاز</font>

|- align="center"
| <font size="5">-</font>
| <font size="5">ئـ</font> || <font size="5">ـئـ</font> || <font size="5">-</font>
| həmzə
| ı , e
|  beş || <font size="4"> بئش </font>
 
|}

Bu hərflər özlərindən sonra heç bir hərfə vəsl olmazlar:
<font size="4">
آ،ا،د،ذ،ر،ز،ژ
</font>

== Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası ==
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1
{| class="wikitable"
|+ '''Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifba qarşılıqları'''
! Latın
! Ərəb Təkcə
! Ərəb Başda
! Ərəb Ortada
! Ərəb Sonda
! Misal (latın)
! Misal (ərəb)
! Misal (farsca)

|- align="center"
| <font size="5">Aa</font>
| <font size="4">آ / ا</font>
| <font size="4">آ / ا</font> || <font size="5">ﺎ</font> || <font size="5">ﺎ</font>
| al || <font size="4">آل</font> || <font size="4">آزاد</font>

|- align="center"
| <font size="5">Bb</font>
| <font size="5">ﺏ</font>
| <font size="5">ﺑ</font> || <font size="5">ﺒـ</font> || <font size="5">ﺐ</font>
| baş ||<font size="4"> باش </font> ||<font size="4"> بنده </font>

|- align="center"
| <font size="5">Cc</font>
| <font size="5">ﺝ</font>
| <font size="5">ﺟ</font> || <font size="5">ﺠـ</font> || <font size="5">ﺞ</font>
| can ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> جان </font>

|- align="center"
| <font size="5">Çç</font>
| <font size="5">چ</font>
| <font size="5">چـ</font> || <font size="5">ـچـ</font> || <font size="5">ـچ</font>
| çal ||<font size="4">چال</font> ||<font size="4">چونکه</font>

|- align="center"
| <font size="5">Dd</font>
| <font size="5">د</font>
| <font size="5">د</font> || <font size="5">د</font> || <font size="5">د</font>
| diş ||<font size="4">دیش</font> ||<font size="4">دوست</font>

|- align="center"
| <font size="5">Ee</font>
| <font size="5"> ائ </font>
| <font size="5"> ائـ </font> || <font size="5">ئـ </font> || <font size="5"> ئ</font>
| sel <br> el <br> ev ||<font size="4"> سئل <br> ائل <br> ائو</font>

|- align="center"
| <font size="5">Əə</font>
| <font size="5"> </font>
| <font size="5"> ع / ا </font> || <font size="5"> عـ/ ـَ </font> || <font size="5"> ـه / ه </font>
| əl <br> sələ <br> əmi ||<font size="4"> اَل <br> سَله <br> عمی</font>

|- align="center"
| <font size="5">Ff</font>
| <font size="5"> ف </font>
| <font size="5"> فـ </font> || <font size="5">ـفـ</font> || <font size="5"> ف </font>
| fil ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> فیل </font>

|- align="center"
| <font size="5">Gg</font>
| <font size="5"> گ </font>
| <font size="5"> گـ </font> || <font size="5">گـ</font> || <font size="5"> گ</font>
| göz ||<font size="4"> گوز </font>||<font size="4"> گل </font>

|- align="center"
| <font size="5">Ğğ</font>
| <font size="5"> غ </font>
| <font size="5"> غـ</font> || <font size="5">غـ </font> || <font size="5"> غ</font>
| Ağır ||<font size="4"> آغئر </font>||<font size="4"> زغال، غوک </font>

|- align="center"
| <font size="5">Hh</font>
| <font size="5"> ه / ح </font>
| <font size="5"> هـ / حـ</font> || <font size="5">هـ / حـ </font> || <font size="5"> ـه / ح/ ه</font>
| hərbə ||<font size="4">حربه</font>||<font size="4">هزار</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Xx</font>
| <font size="5">خ </font>
| <font size="5"> خـ </font> || <font size="5"> خـ</font> || <font size="5">خ</font>
| xahiş ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> خاهیش</font>

|- align="center"
| <font size="5">Iı</font>
| <font size="5"> ای /اێ </font>
| <font size="5"> ای /اێ </font> || <font size="5"> ئـ/ێ </font> || <font size="5"> ی/ێ </font>
| mıx ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> میخ / مێخ</font>

|- align="center"
| <font size="5"> İi </font>
| <font size="5"> ای </font>
| <font size="5"> ایـ </font> || <font size="5"> یـ </font> || <font size="5"> ی </font>
| diz ||<font size="4"> دیز</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Jj </font>
| <font size="5"> ژ </font>
| <font size="5"> ژ</font> || <font size="5"> ژ </font> || <font size="5"> ژ </font>
| Jalə ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> ژاله</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Kk </font>
| <font size="5"> ک </font>
| <font size="5"> کـ</font> || <font size="5"> کـ </font> || <font size="5"> ک </font>
| Kitab ||<font size="4"> کیتاب </font>

|- align="center"
| <font size="5"> Qq</font>
| <font size="5">خ </font>
| <font size="5"> خـ </font> || <font size="5"> خـ</font> || <font size="5">خ</font>
| xahiş ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> خاهیش</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Ll </font>
| <font size="5"> ل </font>
| <font size="5"> لـ</font> || <font size="5"> لـ </font> || <font size="5"> لـ </font>
| lülə ||<font size="4"> لوله </font>

|- align="center"
| <font size="5"> Mm </font>
| <font size="5"> م </font>
| <font size="5"> مـ</font> || <font size="5"> مـ </font> || <font size="5"> م </font>
| muqam ||<font size="4"> موقام </font>

|- align="center"
| <font size="5"> Nn </font>
| <font size="5"> ن </font>
| <font size="5"> نـ</font> || <font size="5"> نـ </font> || <font size="5"> نـ </font>
| Nina ||<font size="4"> نینا</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Oo</font>
| <font size="5">اوْ/او </font>
| <font size="5"> اوْ/او </font> || <font size="5"> وْ/ و </font> || <font size="5"> و/وْ </font>
| Dolu ||<font size="4"> دولو / دوْلو </font>

|- align="center"
| <font size="5"> Öö</font>
| <font size="5"> او / اؤ </font>
| <font size="5"> او / اؤ </font> || <font size="5"> و/ؤ </font> || <font size="5">و/ؤ</font>
| söz , özüm ||<font size="4"> سوز / سؤز , اوزوم / اؤزوم </font>

|- align="center"
| <font size="5"> Pp</font>
| <font size="5"> پ </font>
| <font size="5"> پـ </font> || <font size="5"> پـ </font> || <font size="5"> پ</font>
| pul ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> پول</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Rr</font>
| <font size="5"> ر </font>
| <font size="5"> ر </font> || <font size="5"> ر </font> || <font size="5">ر</font>
| radar ||<font size="4"> رادار</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Ss</font>
| <font size="5"> ث/س/ص </font>
| <font size="5"> ثـ/سـ/صـ </font> || <font size="5"> ثـ/سـ/صـ </font> || <font size="5">ث/س/ص</font>
| səhifə
səggiz müsəlləs
|<font size="4"> صحیفه<br>سگگیز<br> مثلّث / موثللث</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Şş</font>
| <font size="5">خ </font>
| <font size="5"> خـ </font> || <font size="5"> خـ</font> || <font size="5">خ</font>
| xahiş ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> خاهیش</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Tt</font>
| <font size="5"> ت/ط </font>
| <font size="5"> تـ/ط </font> || <font size="5"> تـ/ط </font> || <font size="5">ت/ط</font>
| tut <br> təbil ||<font size="4"> توت <br>طبیل </font>

|- align="center"
| <font size="5"> Uu</font>
| <font size="5"> او/اۇ </font>
| <font size="5"> او/اۇ </font> || <font size="5"> و/ۇ </font> || <font size="5">و/ۇ</font>
| uzun <br> quzu ||<font size="4"> اوزون / اۇزون<br>قوزو / قۇزۇ </font>

|- align="center"
| <font size="5"> Üü</font>
| <font size="5"> او/اۆ </font>
| <font size="5"> او/اۆ </font> || <font size="5"> و/ۆ </font> || <font size="5">و/ۆ</font>
| üzüm<br>düz ||<font size="4">اوزوم / اۆزۆم<br>دوز / دۆز</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Vv</font>
| <font size="5">و </font>
| <font size="5"> و </font> || <font size="5"> و</font> || <font size="5">و</font>
| vahid ||<font size="4"> واحید</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Yy</font>
| <font size="5">ی </font>
| <font size="5"> یـ </font> || <font size="5"> یـ </font> || <font size="5">ی</font>
| yay ||<font size="4"> یای</font>

|- align="center"
| <font size="5"> Zz</font>
| <font size="5">ز/ض/ظ</font>
| <font size="5"> ز/ذ/ضـ/ظ </font> || <font size="5"> ز/ذ/ضـ/ظ</font> || <font size="5">ز/ذ/ض/ظ</font>
|zor<br>nəzir<br>zamin<br>münəzzəm ||<font size="4"> <br>نذیر<br> ضامین<br> منظّم / مونظظم</font>||<font size="4"> زور </font>

|}

Yuxarıdakı cədvəldə səsli hərflərin həqiqi qarşılıqları Ərəb əlifbasında olmamağı aydınlıqla göstərilir

== Azərbaycan dilinin söz ehtiyatı ==
2004-cü ildə çap edilmiş Azərbaycan Dilinin Orfoqrafiya Lüğətində təqribən 70, yeni çap edilən son orfoqrafiya lüğətində isə 105 min söz vardır<ref>http://az.trend.az/news/society/2312420.html</ref>.

Erdem Konurun etdiyi bir araşdırma<ref name=":0">Erdem,KONUR,"[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/makale/turkiye-turkcesi-ve-azerbaycan-turkcesindeki-hayvan-isimleri-uzerine-bir-inceleme-21259.aspx TÜRKİYE TÜRKÇESİ ve AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDEKİ HAYVAN İSİMLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME]",Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref> nəticəsində; [[Türk dili|Türkiyə Türkcəsi]] ilə Azərbaycan Türkcəsindəki heyvan adlarının 37% iki [[Ləhcə|ləhcədə]] də yazılış və məna baxımından eynidir. Sözlərin 25%-ində kiçik fərqlər olsa da, bu fərqlilik sözləri anlaya bilməyəcək şəkildə deyil. 33% yazılış baxımından böyük fərqliliklər ehtiva etməkdədir.<ref name=":0" />

== Azərbaycan dilinin öyrənilməsi ==
*[[Argentina]]nın [[La Plata Milli Universiteti]]nin nəzdindəki Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Avraziya fakültəsində [[azərbaycanşünaslıq]] fakültəsi fəaliyyət göstərir<ref>http://news.day.az/politics/510057.html</ref>.
* [[Mərakeş]]də [[Rabat]]dakı [[V Məhəmməd Universiteti]]nin nəzdində Azərbaycan dili kursları fəaliyyət göstərəcək. Bu ərəb ölkələrində açılmış ilk belə bölmədir<ref>http://az.trend.az/azerbaijan/society/2356425.html</ref>.
* Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviriliyinin təşəbbüsü ilə Rus pravoslav kilsələrində "Azərbaycan dilini öyrənirik" layihəsinə başlayıb. Bakı şəhərinin bir neçə kilsəsində həftədə iki dəfə Azərbaycan dili dərsi keçiləcək. Kilsə əməkdaşlarının da qatıldığı bir neçə bölmədə fəaliyyət göstərəcək ödənişsiz kurslara ilkin mərhələdə 60-dan çox dinləyici yazılıb. Xüsusi müsabiqə yolu ilə ali və orta məktəblərin rus bölmələrindən seçilən müəllimlərin əmək haqları Bilik Fondu tərəfindən ödəniləcək.

:Yeparxiya belə kursların Azərbaycanın digər bölgələrində — Gəncədə, Xaçmazda, Sumqayıtda fəaliyyət göstərən kilsələrdə də açılmasını təklif edib<ref>http://sia.az/az/news/social/461054-kilselerde-azerbaycan-dili-tedris-olunacaq</ref>.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Ədəbiyyat ==
* Məhəmməd Rza Heyət. "Şairlərimiz bizi və dilimizi necə adlandırırlar" // "Varlıq" məcmuəsi, Tehran, 1376.
* Məhəmmədtağı Zehtabi. "İran türklərinin əski tarixi" — Təbriz, 1378.
* Xaqan Babayev. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən (XVI–XX əsrlər). "Elm və həyat" nəşriyyatı. Bakı. 2002
* Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. B., 1962;
* Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. B., 1968;
* Axundov A. Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası. B., 1973;
* Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. B., 1979, 1-ci hissə; Müasir Azərbaycan dili. 3 cilddə. B., 1978-1981, 1-3-cü c.;
* Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. B., 1983;
* Əlizadə A. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu (1901-1920-ci illər). B., 1997;
* Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. /Red. B . N ə b i y e v. B., 1998;
* Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. B., 2000;
* Aslanov V. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixinə dair. B., 2002;
* Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. 2 cilddə. B., 2003, c. 1; Axundov A. Dil və ədəbiyyat. 2 cilddə. B., 2003.

== Xarici keçidlər ==
* [http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Language/_language_a.html Azərbaycan dili]
* [http://www.elm.az/az/philology/index.htm Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu]
* [http://www.achiq.org/anadil/qisaciq%20dil%20bilgisi.pdf Azərbaycan dili haqqında]
* [http://www.tribun.com/600/yaziqoral.pdf  Azərbaycan dilinin ərəb alifbasıyla yazı qaydaları (1-ci və 2-ci Türk Dili Ortoqrafiya Seminarının qəbul etdiyi qaydalar)]
* [http://library.aliyev-heritage.org/az/3692757.html Prezident Heydər Əliyevin yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın iclasında giriş və yekun sözü]
* [http://www.solgunaz.com/TURKISH/Alphabet.htm Latın və Ərəb Qrafikalı Azərbaycan Əlifbası]
* [http://www.azeridil.ru Azərbaycan dilinin öyrənilməsi]
* [http://www.president.az/articles/7742 Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı]
* [http://www.president.az/articles/7744 Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı]
* Qayıdış… Dilimiz necə dövlət dili oldu? [https://www.makroblog.az/a/1755423.html 1-ci yazı]; [https://www.makroblog.az/a/1758089.html 2-ci yazı]; [https://www.makroblog.az/a/1761713.html 3-cü yazı]; [https://www.azadliq.org/a/1762314.html Sonuncu yazı];